به گزارش سرویس علمی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، این سازمان پس از انتشار یک پژوهش جدید بر اساس 30 سال ثبت مجموعه داده‌های سطح زمین و داده‌های جدید پیشرفته ماهواره اعلام کرد: رشد گیاهی در عرض شمالی زمین بطور فزاینده‌ای شبیه به عرض سبزتر جنوبی است.این تصاویر نشان می‌دهند که چگونه شرایط شدید نیمکره جنوبی در حال تغییر بوده و مناطق یخزده قدیمی قطب اکنون با رشد چمن‌های سبز پرپشت و درختان همراه شده‌اند.یک تیم بین‌المللی از دانشمندان دانشگاهی و سازمان ناسا، ارتباط میان تغییرات در دمای سطح و رشد گیاهی را از عرض 45 درجه شمالی به اقیانوس قطب بررسی کردند.

شریعتمدار سبزواری

امین، سید علی نقی

شریعتمدار از خود در سبزوار و غیر آن آثار خیر بسیاری بر جای گذاشت‏ که هنوز آثار آن باقی است.از آن جمله مدرسه شریعتمدار در سبزوار،و مدرسه‏یی دیگر در قریه مزینان بامر او ساخته شده و موقوفاتی نیز شریعتمدار از اموال خود برای آن مدرسه و طلاب و مدرس قرار داده ومن آن مدرسه را در مزینان در سنه یکهزار و سیصد و نوزده خورشیدی برابر 1359 هجری قمری‏ دیده‏ام و نیز به امر شریعتمدار در کاشمر(ترشیز سابق)مدرسه‏یی تأسیس و املاکی بر آن از مال شریعتمدار سبزواری وقف شده است آن مدرسه را نیز به‏ سال 1365 هـ.ق دیده‏ام

آیا می دانید هولوکاست واقعی در ایران رخ داده است؟از قحطی بزرگ در ایران چه می دانید؟ آیا می دانید مابین سالهای 1917 تا 1919 بیش از 40 درصد جمعیت ایران جان خود را از دست دادند؟ برای آشنایی با چگونگی هولوکاست 9 میلیون ایرانی با طراحی بریتانیا، با گزارش ویژه مشرق همراه شوید.

لباس مردان اصفهان در آن زمان از يك شلوار مشكي گشاد، پيراهن سفيد يقه ساده دكمه دوبل با آستين هاي گشاد، يك جليقه كوتاه مشكي و يك كلاه تشكيل مي شد.

Analyzing rank advantages of

Khorasan Provinces’ Industries

Mostafa Salimifar( Ph.D)*

Zahra Shirzour**

Abstract

 The objective of this article is analytical classification of Khorasan provinces’ industries in the periods: 1374, 1378 and 1382. Factor analysis and numerical taxonomy methods have been used to achieve this goal. Furthermore, several indexes including indexes related to industrial firm, employment, performance, energy consumption and exports of different industrial groups have been selected and ranked according to ISIC three-digit codes for the above periods. Obtained results show that only a few numbers of the groups could keep their position in the three above mentioned years. It was also found that the industrial groups which were considered as the first priority were not the same in the three years and it is shown that they were shifting toward chemical, electrical and rubber industries.

 Key words: rank Advantage, Numerical taxonomy, Factor analysis, Manufacturing Industries.

JEL Classification:C0- C6- L6.

تحلیل مزیتهای رتبه ای صنایع استانهای خراسان

دکتر مصطفی سلیمی فر*

زهرا شیرزور**

چکیده

هدف مقاله حاضرتحلیل رتبه ای صنایع استانهای خراسان در مقاطع زمانی1374،1378و1382می باشد. به این منظور،  با استفاده از تلفيق روشها ي تحليل عاملي و تاکسونومي عددي و  همچنین معرفی مجموعه ای از شاخصهای منتخب از قبیل شاخصهای مربوط به کارگاه  صنعتی، اشتغال ، عملکرد، انرژی وصادرات  بخشهاي مختلف، فعاليتهاي صنعتي برا ساس کدهاي سه رقميISIC1 (ويرايش سوم ) براي مقاطع زماني 1374،1378و1382طبقه بندی شده اند.نتایج تحقیق نشان می دهندکه تنها تعداد معدودي از صنايع استان در سه مقطع مورد بررسی توانسته اند جايگاه خود را حفظ نمایند. به عبارت دیگر، مجموعة فعاليت هاي صنعتي قرار گرفته در اولويت اول  طي اين سه مقطع زماني مورد بررسي داراي ترکيب ثابتي نيستندو به سمت صنايع شيميايي ، الکتريکي ، لاستيکي معطوف گرديده است.

کلید واژه ها: مزیت رتبه ای- تاکسونومی عددی - تحلیل عاملی - صنایع کارخانه ای.

طبقه بندی JEL: C0- C6- L6

مقدمه

  به نظر می رسد يکي از ضرورتهای انجام برنامه ريزي اقتصادی در سطوح ملي و منطقه اي آگاهي از توانمنديهاي توليدي بخشهاي صنعتي استانهاي مختلف باشد، لذا تعيين جايگاه صنايع کليدي و پيشرو جهت هدايت سرمايه گذاري به سمت اين صنايع درمناطق مختلف جهت  تخصيص بهینه منابع از اهميت ويژه اي برخوردار است . انجام سرمايه گذاري ها و اهميت آن در بخش خصوصي به سمت سرمايه گذاري در فعاليت هاي صنعتي متناسب با ساختار اقتصادي هر استان ، نيازمند مطالعه درباره قابليت هاي هر استان ونيز مشخص شدن تخصص هر استان در يک يا چند فعاليت خاص است .

به طور کلي هر برنامه ريزي توسعه ، نياز به تخصيص وجوه سرمايه گذاري براي بخشها و زيربخش هاي اقتصادي دارد . در ارتباط با تخصيص سرمايه گذاري صنعتي نيز در هر استان، تعيين صنايعي که براي توسعه دراستان اولويت دارند ، ضروري است و مي بايد صنايعي را که براي هر منطقه اي در استان اولويت دارد  شناسايي نمود .

                در صورت شناخت مزيتها و تخصص هاي  مناطق مختلف کشور در رشته های خاص از فعاليت هاي صنعتي می توان زمينه توسعه و گسترش اين فعاليت ها را فراهم نمودو به تخصص کارآمدو مؤثر منابع افزود . بدين طريق بر طبق اصل مزيت منطقه اي ،هر منطقه بايد درتوليد و صدور کالاهایی تخصص يابد که به نسبت به مناطق ديگر هم در توليد آن مزيت و هم تخصص اقتصادی داشته باشد.

به منظور رتبه بندي بخشهاي مختلف اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي روش هاي متفاوتي ارايه گرديده است كه دربسياري از اين روش ها جهت ارزيابي و اولويت بندي آن بخش تنها از يك شاخص استفاده شده كه” روش ضريب مكاني“ از آن جمله مي باشد . اينگونه روشها با اين اشكال عمده مواجه هستند كه فقط از يك و يا حداكثر دو شاخص براي رتبه بندي مناطق مورد نظر بهره مي گيرند و  كمتر قابل اطمينان هستند.

شاخص هاي منفرد به دلیل تک بعدی بودن نمي توانند كاربرد وسيعي در تحليل هاي منطقه اي داشته باشند. از اين رو شايسته است كه رتبه بندي با استفاده از شاخص هايي چند و متناسب با موضوع كه دربرگيرنده ابعاد بيشتري از موضوع مورد بررسي مي باشد ، صورت پذيرد . از مهمترين روش هاي ارايه شده به منظور رتبه بندي فعاليت هاي صنعتي مناطق مختلف و با مدد جستن از شاخص هاي متنوع و مرتبط با موضوع ، روش آناليز تاكسونومي عددي مي باشد كه به دفعات در اين گونه تحقيقات به كار گرفته شده است. اين روش قادر است با تلفيق مجموعه اي از شاخص هاي مرتبط با موضوع، يك مجموعه را به زير مجموعه هاي كم و بيش همگن تقسيم نموده و درجه برخورداري بخش هاي مختلف فعاليت هاي صنعتي يك منطقه (يا بخش) از اقتصاد را مشخص سازد و جايگاه گزينه هاي مورد بررسي را در بين اعضاء مجموعه تعيين نمايد كه اين امر در برنامه ريزي از اهميت بالايي برخوردار مي باشد. اما با وجود ويژگي هاي مثبت، اين روش با محدوديت هايي نيز مواجه است،  از جمله اين كه روش مورد نظر نسبت به شاخص هايي كه با همديگر همبسته مي باشند ، تورش دارد. در تحقيق حاضر به منظور رفع چنين محدوديت هايي از روش تحليل عاملي و تجزيه به مؤلفه هاي اصلي توسط نرم افزار كامپيوتري SAS 8.0استفاده شده است.

به منظور رفع محدوديت هاي روش تاكسونومي عددي سعي گرديد تا با تلفيق دو روش تحليل عاملي و تاكسونومي عددي دراين تحقيق از جميع نقاط مثبت اين روشها بهره برده و تا حد امكان نتايج مورد اطمينان و قابل قبولي ارايه گردند. از اين رو با استفاده از اطلاعات آماري جمع آوري شده و با استفاده ازشاخص هاي انتخابي تحقيق ، ماتريس داده هاي ا وليه تشکيل گرديده و از طريق روش تحليل عاملي و تجزيه به مؤلفه هاي اصلي گذارانده مي شوند.

          خروجي روش تحليل عاملي به عنوان ورودي روش تا كسونومي عددي در نظر گرفته شده وپس از انجام مراحل مختلف اين روش،  بخش هاي مختلف فعاليت هاي صنعتي استان براي هريك از سالهاي دورة مورد نظر رتبه بندي مي گردند. در ادامه جهت آشنايي بيشتر با مراحل مختلف اجراي  روش های تاكسونومي عددي و تحليل عاملي،  به معرفي روش های مذکور پرداخته و در نهايت به بررسي و شناخت شاخص هاي منتخب در تحقيق مي پردازيم.

1- مروری بر مطالعات انجام شده

1- حسین پیراسته (1378) در پروژه شناسايي مزيت هاي نسبي منطقه اي درايران با تاکيد برصنايع استان آذربايجان سعي نموده تا مزيتهاي نسبي صنايع آذربايجان شرقي مورد شناسايي قرارگيرد وارتباط آنها با ميزان صادرات وديگر شاخصهاي اقتصادي صنعت اين منطقه تعيين گردد. داده های تحقيق از اطلاعات صنعت در سرشماريهاي به عمل آمده از کارگاه هاي صنعتي 10 نفرکارکن وبيشتر براي سالهاي 73-50 به دست آمده است. شاخصهاي سه گانه مزيت نسبي براساس شاغلا ن ، شاغلان توليدي و ارزش افزوده براساس کد های چهاررقمي ISICو برمبنای استفاده از ضريب مکان LQمحاسبه گرديده است. نتايج نشان مي دهد که ساخت ماشين آلات ،تجهيزات، ابزار ومحصولات کاني غيرفلزي ، ساخت محصولات شيميايي ،نفتي ، ذغال سنگي ، لاستيکي و پلاستيکي به ترتيب درجات اول تا سوم از نظر مزيت نسبي ،در مقام مقايسه با کشور، قرار دارند و همچنين کارگاه هاي توليد قالي و قاليچه دستباف نيز از مزيت نسبي بسيار بالايي دراين منطقه از ايران برخوردارند.

2- صادق بختياري،محسن ايرواني و نيره السادات دانشور حسيني (1381) در پروژه تحليلي از ساختار صنعت در استان اصفهان براساس شاخصهاي چندگانه و روشهاي منطقه اي «تحليل عاملي وتاکسونومي عددي» قابليتها و توانمنديهاي استان اصفهان در بخش صنعت به تفکيک کدهاي چهاررقمي ISIC براي مقاطع زماني 1373و 1376 تعيين نموده اند.  نتايج به دست آمده نشان مي دهند که ساختار صنعت استان اصفهان بسيار متنوع مي باشد و به دليل عدم تمرکز برروي صنايع اولويت دار،  بهره برداري بهينه از منابع و ظرفيت ها صورت نگرفته است.

3- فريبرز رئيس دانا، معصومه بهاري جوان و رضا آذري محبي(1382) در پروژه رتبه بندي صنايع کشوربا توجه به ظرفيت تجارت خارجي در صنعتبا استفاده از روش تاکسونومي عددي و به کارگيري شاخصهاي منتج از آمار کارگا ه هاي صنعتي به همراه آمار صادرات و واردات هر صنعت به تفکيک کدهاي چهاررقمي ISIC براي دوره زماني 79-1375اولويت بندي صنايع درسطح کل کشور محاسبه گرديده است. نتايج حاصل از اولويت بندي برخي از صنايع، زماني که شاخصهاي مربوط به تجارت خارجي لحاظ شده، درمقايسه با زماني که اين شاخصها درمحاسبه منظور نگرديده ،متفاوت بوده است.

4- علي صنايعي و سپهر معلم (1380) درپروژه رتبه بندي فعاليت هاي صنعتي استان اصفهان در توليد و صادرات بخشهاي مختلف صنايع براساس مزيت هاي نسبي و رقابتيبااستفاده از روشهاي تحليل عاملي و تاکسونومي عددي و با استفاده از آمار واطلاعات براي يک دوره زماني 5 ساله (78-1374) بخش هاي مختلف فعاليتهاي صنعتي استان بر حسب کدهاي دو رقمي  ISIC و براساس درجه مزيت و برخورداري رتبه بندي گرديده اند. طي دوره مورد بررسي بيشترين درجه برخورداري به صنايع توليد فلزات اساسي ،توليد ذغال کک ، پالايشگاه هاي نفت و سوخت هاي هسته اي ،توليد مواد و محصولات شيميايي و توليد ساير محصولات کاني غير فلزي اختصاص يافته است.

                5- فتح اله تاري و فرانکجليليان (1381) در پروژه سياستگذاري صنعتي منطقه اياز طريق شناخت توانمنديها بصورت مطالعه موردي استان فارسبااستفاده ازروش تاکسونومی عددي به رتبه بنديصنايعبرحسبشاخصهاي انتخابي طيسه سال (1372،1374،1376) پرداخته اند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان داده است که صنايع شيميايي و غذايي دراين استان با توجه به شاخصهاي انتخاب شده ( شاخص کاردهي ، بهره وري نيروي کار، بهره وري سرمايه،         سرمايه بري، سودآوري، درجه وابستگي به مواد اوليه خارجي ) ازاولويت بيشتري برخوردارند.

6- سيد محسن معصوم زاده و اقدس تراب زاده (1383) در پروژه رتبه بندي توليدات صنعتي کشور به روش تحليل سلسله مراتبي (AHP) تعيين صنايع اولويت داروشناسايي مزيت کشوردرتوليدات صنعتي بااستفاده ازدودسته عوامل مختلفاقتصادي وغيراقتصادی انجام و فعا ليت هاي صنعتي در 61 گروه براساس سيستم3 ISICبا استفاده از مدل AHP  رتبه بندي شده اند . نتايج بدست آمده نشان مي دهد که بهترين گزينه مربوط به ساخت محصولات کاني غير فلزي طبقه بندي نشده در جاي ديگر (کد269)و پايين ترين رتبه مربوط به گروه ساخت فراورده هاي کوره کک (231) است.

7- سازمان مديريت و برنامه ريزي (1380)پروژه اولويت گذاري طرحهاي سرمايه گذاري صنعتي تدوين شده است. با استفاده از مدل تاکسونومي عددي ، فعاليت هاي صنعتي درکشور (براساس کدهاي دورقمي ISIC ) براساس معيارسودآوري رتبه بندي گرديده و اولويت هريک مشخص شده است. دراين پروژه از 11 شاخص ( سود و ارزش افزوده سرانه نيروي کار،نسبت درآمدها به هزينه ها ، صرفه هاي تجمع ، عکس شاخص ILOR و عکس شاخصICOR ، بهره وري انرژي، نسبت ستاده ها به داده ها ، صرفه هاي ناشي از مقياس )جهت اولويت بندي صنايع استفاده گرديده است.

8- صادق بختياري (1381)پروژه تحليلي مقايسه اي ازتوسعه صنعتي استانهاي مختلف کشوربا استفاده ازاطلاعات سالهاي 1373،1376سطح توسعه صنعتي استانها ي کشور به کمک دو روش تلفيقي تحليل عاملي و تاکسونومي عددي ونيز روش تحليل عاملي به تنهايي تعيين گرديده است. يافته ها بيانگر اين واقعيت بوده اند که تفاوت فاحشي در سطح توسعه صنعتي استانهاي مختلف کشور وجود دارد.

9- لطفعلي آذري (1383) در پايان نامه کارشناسي ارشد خود، سعي نموده درچارچوب مفاهيم و تکنيک هاي اقتصاد منطقه اي ،تحليل عاملي از ساختار صنعت استان کرمان ارائه گردد وضمن شناسايي صنايع برخورداروداراي مزيت  اولويت هاي توسعه صنعتي استان تعيين گردند.جامعه آماري مورد مطالعه کليه کارگاه هاي صنعتي با ده نفرکارکن وبيشترموجود دراستان کرمان طبق کدهاي چهاررقميISIC و برپايه آماري سالهاي 1381،1378،1381 مي باشد. ابزار تجزيه وتحليل تلفيقي از تاکسونومي عددي و تحليل عاملي مي باشد. نتايج نشان مي دهد که با وجود تنوع درنوع فعاليت هاي صنعتي تغييرات اولويت هادرسه مقطع زماني روند باثباتي از صنايع برخوردار را ارائه نموده است وصنايع تبديلي محصولات کشاورزي وفعاليتهاي صنعتي مرتبط با بخش معدن ازاولويت بهتري نسبت به ساير صنايع برخوردارمي باشند.

10- پروانه کمالي دهکردي (1370) درپايان نامه خود تحت عنوان طبقه بندي سطح توسعه يافتگي کشور با به کارگيري 76 شاخص اجتماعي ،اقتصادي و سياسي سطح توسعه يافتگي 24 استان کشوررا با روش تاکسونومي عددي درسال 65 تعيين کرده است.

2- روش هاي رتبه بندي

2-1-  روش وزن دهي (ضريب دهي)

            يكي از روش هاي مقايسه و رتبه بندي دو يا چند فعاليت از نظر بعضي ويژگيها ، كه به صورت شاخصهاي كمي و كيفي بيان مي شوند، روش وزن دهي است. دراين روش، هرفعاليت به تناسب مقداري از صفت كه به خود نسبت مي دهد، امتياز مي گيرد و درنهايت، جمع امتيازها ، وضعيت فعاليت را نسبت به ساير فعاليت ها مشخص مي كند. در این روش  اهمیت شاخصها يكسان نيست و بسته به نگرش محقق و هدف انجام طرح، اهميت هر كدام از شاخصها نيز تفاوت خواهد كرد. از اين رو، در مرحله اول، شاخصهايي را كه مدنظر است، انتخاب كرده و سپس اين شاخصها را كمي نموده و در مرحله سوم اين شاخصها را براساس كميّت آن امتياز مي دهيم و در مرحله آخر براي هر فعاليت امتيازات مربوط به شاخص را با يكديگر جمع مي كنيم تا امتياز كل هر فعاليت به دست آيد . براي به دست آوردن امتياز كل هر فعاليت، به جاي جمع كردن تك تك امتيازهاي مربوط به هر شاخص مي توان براي هر كدام از آنها وزني انتخاب كرد.  سپس مي توان امتياز كل را از طريق جمع وزني امتيازات به دست آورد.

1-2-1- برخی از مزيت ها و محدوديت هاي روش وزن دهي

الف)- مزيت ها :

1- روش فوق روش ساده اي است كه درتحقيقات مختلف قابليت كاربرد زيادي نيز دارد.

2- دراين روش ، محقق قادربه وارد كردن هرگونه شاخص كيفي است.

3- همسو بودن شاخصها با يكديگر در اين روش الزامي نيست.

4- درروش فوق محقق قادر است كه با مقايسه امتيازهاي هر بخش ، مزيت هاي نسبي هر فعاليت را در مقايسه با ساير فعاليت ها به داند.

5- در اين روش ، اهميت هر شاخص بسته به وزني است كه در مدل مي گيرد(رئيس داناو همکاران ،1381:81).

ب)- محدوديت ها:

1- دراين روش تعداد شاخصها در مقايسه با تعداد فعاليت ها نبايد بيش از حد كوچك باشد.

2- روش فوق نسبت به شاخصهايي كه با يكديگر همبستگي دارند ، تورش داراست.

3- روش وزن دهي،  نسبت به وزن هاي داده شده به شاخصها بسيار حساس است. در واقع اين وزنها بايد به گونه اي منطقي و مقايسه اي و با توجه به نظرات كارشناسي داده شوند ، تا سليقه هاي شخصي دخالتي نداشته باشد. انتخاب اين وزن ها بايد دقيقاً بيانگر اهداف و اولويت هاي طرح تحقيقاتي باشد زيرا اگر وزن ها غلط و بدون پشتوانه فكري و به صورت غير مقايسه اي داده شوند ، نتيجه اي كاملاً خلاف انتظار خواهد داشت.

2-2- روش ميزان انحراف از بهينه

                يكي از روشهايي كه براي مقايسه و رتبه بندي دو يا چندين جامعه از نظر صفتها ( كه به صورت شاخصهاي كمي بيان مي شوند) مورد استفاده قرار مي گيرد، روش « ميزان انحراف از اپتيمم » است. پايه اين روش براستفاده از اعداد و ارقام خام شاخصها و استانداردكردن آنها قراردارد.

                ازآنجا كه ماهيت انتظار ما از شاخصها ، چه قبل و چه بعد از استاندارد كردن آنها تغيير نمي كند ، آن شاخص استاندارد شده اي كه در گروه خود، مقدارش بيشتر باشد ، دراينجا بهينه(اپتيمم) و به عبارت ديگر مطلوب ماست (همان، ص 78).

1-2-2- برخی از مزيت ها و محدوديت هاي روش« ميزان انحراف از اپتيمم»

الف)- مزيت ها :

1- سادگي درك روش فوق يكي از عواملي است كه محقق را به استفاده ازاين روش ترغيب مي كند.

2- به دليل استاندارد شدن شاخصها، مقياس اندازه گيري آنها ازبين مي رود و محقق ، قدرت مقايسه مقادير عددي شاخص هاي استاندارد شده را با يكديگر دارد.

3- ميزان انحراف شاخص را از مقدار بهينه ، به صورت يك نسبت (درصد) بيان مي كند.

ب)- محدوديت ها:

1- اين روش براي شاخصهاي كيفي، مناسب نيست. به عبارت ديگر، نمي توان با اين روش شاخصهاي كيفي را مدنظر قرارداد؛ مگر آنكه بتوانيم آنها را به گونه اي منطقي و قابل قبول به صورت كمي، البته نه به صورت متغير دو ارزشي با مقادير صفرو يك درآوريم.

2- در اين روش شاخصها بايد همسو شوند. به همين جهت نمي توان شاخصهايي را كه به اين صورت با يكديگر همسو نيستند، وارد مدل كرد؛ زيرا در قسمت تعيين شاخص استاندارد شده بهينه، دچار ابهام مي شويم.

3- تعداد شاخصها در مقايسه با تعداد فعاليت هاي مورد بررسي نبايد بيش از حد كوچك باشد.

4- اين روش نسبت به شاخصهاي انتخاب شده كاملاً حساس است.در واقع ،نوع و تركيب شاخصهايي كه انتخاب مي شود، بايد به گونه اي باشد كه زمينه هاي يكساني را براي همه فعاليتها بوجود آورد، تا هر فعاليت را به تناسب مزيت ها ي خود نشان دهد.

5- اين روش نسبت به شاخصهايي كه با همديگر همبستگي دارند ، تورش دار است.

6- در اين روش،  هريك ازشاخصها نسبت به يكديگر از اهميت يكساني برخوردارند (رئیس دانا و همکاران ،1381:82-78).

3-2- تاكسونومي عددي [1]

1-3- 2- مباني نظری تاكسونومي عددي:

به منظور بررسي تفاوت منطقه اي يا بخشي، ابتدا ضروري است تا مناطق مختلف و يا فعاليت هاي بخش هاي معين رتبه بندي شوند. بدين منظور، هنگامي كه با يك شاخص عددي در صدد انجام اين كار برآييم، رتبه بندي كار ساده اي به نظر مي رسد. اما اگر بخواهيم رتبه بندي را به مدد شاخص هايي چند انجام دهيم، حل مسئله به سادگي گذشته نيست. ليكن اگر به توان براي هر منطقه يا فعاليت، براساس شاخص هاي متعدد،  شاخص واحدي تحت عنوان شاخص تلفيقي يا تركيبي به دست آورد كه نشان دهندة معياري براي توسعه يافتگي يا برخورداري هر منطقه باشد، تحليل جامعتري از موضوع مورد بررسي ارائه مي گردد. زيرا نتايج حاصل از اين تحليل جامع نگر به واقعيت امر نزديكتر خواهد بود. حال با توجه به اين كه مي خواهيم مناطق يا فعاليت هاي مختلف را با توجه به چندين شاخص مرتبط رتبه بندي نماييم و به عبارتي، شاخص تلفيقي از شاخص هاي مختلف به دست آوريم، از روش آناليز تاكسونومي عددي كه نوع خاصي از روش آناليز تاكسونومي است مدد مي گيريم(بيدآباد ،1362:46).

1-1-3-2- مزيت هاومحدوديت هاي روش تحليل تاكسونومي عددي

الف)- مزيت ها:

1- اين روش از تكنيك هاي چند متغيره آماري مي باشد و به كمك آن مي توان ازn شاخص مورد مشاهده m فاكتور اصلي ايجاد نمود؛ به طوري كه عاملهاي انتخابي از يكديگر مستقل باشند.

2- از ديگر نقاط مثبت در به كارگيري اين روش قابليت كاهش حجم داده هاست.

3- در روش مورد نظر براي هركدام از شاخص ها وزني متناسب با آن شاخص تعيين مي گردد. البته براي اين منظور از ابتداي كار بايد شاخص مورد نظر را با وزن وارد مدل نمود.

4- اين روش قادر است با تلفيق مجموعه اي از شاخص ها، يك مجموعه فعاليت را به زير مجموعه هاي كم و بيش همگن تقسيم كرده و ميزان برخورداري هر فعاليت را مشخص سازد.

5- با توجه به محدوديت هاي آماري  و عدم دسترسي به داده هاي سري زماني و امكان بكارگيري داده هاي مقطعي اين روش، روشي مناسب براي رتبه بندي است.

6- روش تاكسونومي عددي در موضوعات مختلف ازجمله دوگانگي اقتصادي،فرهنگي وتوسعه اي،   برنامه ريزي  منطقه اي و ملي، گروه بندي و رتبه بندي مناطق از لحاظ توسعه يافتگي مورد استفاده  دارد.

ب)- محدوديت ها:

1- ايراد اساسي روش تاكسونومي عددي افزون بر حساسيت بسيار نتيجه نهايي نسبت به تعداد نماگرها به ويژه نما گرهاي آماري هم جهت ،اين است كه اگر داد ه ها نسبت به هم هم بستگي داشته باشند نتيجه گمراه كننده خواهد بود. به عبارت دیگر، روش مورد نظر نسبت به شاخص هايي كه با همديگر همبسته مي باشند، تورش دارد. دراين روش براي حذف هم بستگي بين نماگرها هيچ تلاشي صورت نمي گيرد.

2-  شاخصهاي مورد بررسي با يد همسو باشند.

3- در اين روش براي رتبه بندي دقيق تر بين عناصر تشكيل دهندة هر طبقه ،بايستي حداكثر تشابه يا نزديكي وجود داشته باشد و درعين حال با ساير عناصر تشكيل دهندة در طبقات تشكيل دهندة هر طبقه نيز، حداكثر تشابه يا نزديكي وجود داشته باشد.

4-  در زمينه به كارگيري از شاخصهاي كيفي فقط در صورتي كه بتوان شاخص هاي مورد نظر رابه شاخصهاي كمي تبديل كرد مي توان از اين روش كمك گرفت(صنايعي، 1381:44).

4-  روش تحليل عاملي[2]

4-1- مفاهيم اساسي در تحليل عاملي

تحليل عاملي، روش آماري چند متغيره ا ي ا ست كه درتحليل جدول ها يا ماتريسها ي ضرایب

ضرايب همبستگي به كار مي رود . اين ضرايب معمولا همبستگي گشتاوري هستند ، گرچه ممكن است از ديگر اندازه ها يا شاخه هاي پيوستگي ، نظير كوواريانس نيز استفاده شود.روش هاي تحليل عاملي كاملاً عام هستند ومي توان آنها را براي تحليل ضرايب همبستگي بين انواع متغيرها (نظير متغيرهاي اقتصادي ، مردم شناختي، زيست شناختي ، هواشناسي) به كار برد.

                در رگرسيون چندمتغيره، پيش بيني حائز اهميت است و بين يك متغير وابسته و مجموعه اي از متغيرهاي مستقل تمايز گذاشته مي شود. حال آنكه ، تحليل عاملي معمولاً براي داده هايي به كار مي رود كه در آن تمايز بين متغيرهاي وابسته و مستقل معني ندارد و آنچه به آن توجه مي شود، توصيف و تفسير وابستگي متقابل(دو به دو)  بين مجموعه اي از متغيرهاست. تحليل عاملي از دو طريق به هدف خود دست مي يابد : نخست ، كاهش مجموعة اصلي متغيرها به تعداد كمتري از متغيرها موسوم به عاملها ؛ دوم ، معنی يافتن عامل ها به خاطر ويژگي ساختاري كه ممكن است درون مجموعه روابط مزبور وجود داشته باشد.

                تحليل عاملي با اسپيرمن آغاز شد . به پيروي از او دانشمندان ديگري چون تامسون ، ترستون و در سالهاي اخير لاولي ،كارول ، گاتمن كارهاي زيادي انجام دادند (كوثري، 113 :1378).

                تحليل عاملي روشي است كه بين مجموعه هاي فراوان از متغيرهايي كه به ظاهر بي ارتباط هستند رابطه خاصي را تحت يك مدل فرضي برقرار مي كند. تفاوت بين اين روش و رگرسيون چندگانه در اين است كه اولاً، متغيرها به صورت مستقيم در ساختار مدل ارتباطي ظاهر نمي شوند، ثانياً تعداد عامل ها ( كه تركيب خطي از متغيرهاي اصلي هستند و ويژگي خاصي از ارتباط متغيرها را نشان مي دهند) به مراتب كمتر از تعداد متغيرهاي اصلي هستند.  بنابراين، يكي از اهداف اصلي روش تحليل عاملي ، كاهش ابعاد داده ها است.  به هر حال روش تحليل عاملي مدعي است كه در اين روش مشكلات مربوط به مسايل زير را برطرف مي كند.

1-     يكسان نبودن واحد نماگرها

2-     تأثير تعداد نما گرها به ويژه تجمع آنها در زمينه اي خاص در نتيجه  نهايي ( وجود هم بستگي 

ميان نماگرها )

3-     اهميت نسبي يا وزن نماگرها در شاخص نهايي

4-     ذهني و ارزشي بودن مفهوم و موضوع مورد بررسي ( يعني امكان پذير نبودن تبيين مفهوم وسطح

توسعه با يك و يا حتي مجموعه اي از نماگرها ) (توفيق، 50 :1372).

اهداف تحليل عاملی به شرح زير است :

1- تعداد متغيرها را برای تحقيقات بيشتر کاهش می دهيم به طوری که تا آنجا که ممکن است اطلاعات موجود در متغيرها را حفظ کنيم يعنی مجموعة متغيرهای اصلی را به يک مجموعه کوچکتر تبديل کنيم به طوری که اين مجموعه کوچک علت بيشتر وارايانس موجود در داده هاست.

2- در مواردی که تعداد متغيرها ما فوق تصور است ،از تجزيه عاملی برای تميز بين متغيرهای کيفی و کمی استفاده می کنيم.

3- از تجزيه عاملی می توان برای آزمون فرض درباره تشخيص متغيرهای کمی و  کيفی استفاده کرد.روش های زيادی در گروه تجزيه عاملی وجود دارد که از آن ميان می توان به تجزيه آلفا ، تجزيه حداکثر درستنمايی و تجزيه مولفه های اصلی و تجزيه عاملی اصلی اشاره کرد.

تجزيه مؤلفه های اصلی به راحتی ابعاد اصلی داده ها را توضيح خواهد داد و نياز به هيچگونه فرض نيز درباره عامل های مشترک نخواهد بود يعنی در تجزيه مؤلفه های اصلی سعی برآن است که ابعادی از داده ها را پيدا کنيم که واريانس کل را توضيح می دهد (صادقی ،23 :1383).  

4-2- مراحل اجرايی روش تحليل عاملی

                بطور کلی ، اجرای تحليل عاملي پنج مرحله متفاوت را شامل می گردد :

مرحله (1) – تشکيل ماتريس داده های استاندارد شد ه.

مرحله (2) – تشکيل ماتريس ضرايب همبستگی بين شاخص ها .

مرحله (3) – استخراج عوامل: برای استخراج عوامل اوليه روش های متعددی وجود دارد که مهمترين آنها روش های « تجزيه به مؤلفه های اصلی » و روش «حداکثر درستنمايی» می باشند .

مرحله (4) – دوران و اعمال تبديلات خاص برروی عامل ها ، چند نوع دوران وجود دارد :

1-  دوران متعامد[3]:که از مهمترين روشهای دوران متعامد روش وريماکس و روش کوارتيماکس است.

2- دوران غيرمتعامد[4] :روشهای متعددی برای انجام دوران ازنوع اخير وجود دارند که روش Direct Oblimin از مهمترين آنها می باشد.

مرحله (5) – استخراج «نمره عاملی»[5]فاکتورهای به دست آمده : ماتريس داده های اوليه برا ی تحليل عاملی، شامل m شاخص برای n گزينه به صورت می باشد که  شاخص j ام برای i امين گزينه است ؛ به طوری که سطرهای ماتريس داده ها با انديس i (گزينه های مختلف که در اينجا کد فعاليت های صنعتی می باشد ) و ستونهای آن با انديس j (شاخص های مورد نظر ) نمايش داده شده و بدين ترتيب روش تحليل عاملی ، برای m شاخص برای گزينه n شروع می شود.                                                                                           j=1,2,3,……,m   i= 1,2,3,……,n

5- معرفی شاخص های منتخب تعيين کننده تخصص اقتصادی:

تعیین شاخص ها یکی از مهمترین مراحل تحقیقاتی از این دست است .شاخصهای معرفی شده دراین بخش مستقيم يا غيرمستقيم ، معياری برای تعيين مزيت و بررسی صنايع در ارتباط می باشند. به طور کلی دراين تحقيق براساس شاخص های انتخابی،  صنايعی دارای برتری هستند که :

- عوامل توليد را به طور مطلوب تری ترکيب نمايند . به طوری که عوامل به کار رفته در فرآيند توليد، بيشترين ارزش افزوده را خلق نمايند ، زيرا اين چنين صنايع از هزينه فرصت کمتری برخوردار بوده و در نتيجه دارای قدرت رقابت بيشتری هستند.

- بيشترين وابستگی را به منابع داخلی داشته باشند.

- حتی الامکان از شيوه های مدرن توليد استفاده نمايند . به عبارتی ديگر ، فناوری پيشرفته تری در اختيار داشته باشند .

                از اين جهت شاخص های مورد نظر اين تحقيق که پوشش دهنده ابعاد متفاوتی می باشند را می توان در مجموع به پنج دسته کلی تقسيم نمود که در ادامه به تفصيل به آنها پرداخته می شود :

1- شاخص های مربوط به کارگاه

2- شاخص های مربوط به اشتغال

3- شاخص های مربوط به مواد اوليه

4- شاخص های مربوط به عملکرد

 5- شاخص های مربوط به صادرات

1- شاخص های مربوط به کارگاه

- سهم در تعداد کارگاه های صنعتی: بالا بودن ارزش اين شاخص برای فعاليتی خاص ،علاوه بر فاکتورتوسعه مبين اين امر می باشد که صنعت موردنظر در اخذ خدمات صنعتی مورد نياز خود با مشکلات کمتری مواجه بوده و لذا از ارتباط پسين و پيشين استوارتری با ساير صنايع مرتبط باخود برخوردار می باشد.                                                                               

: تعداد کارگاه های بزرگ هرفعاليت صنعتی:  تعداد کل کارگاه های بزرگ صنعتی استان

- شاخص صرفه های تجمع : براساس اين شاخص توسعه وتجمع هر چه بيشتر يک فعاليت صنعتی معين در يک استان ، با توجه به هماهنگی واحد ها برای تهيه مواد اوليه و بازاريابی محصولات ، بهينه بودن و توسعه يافتگی آن صنعت را نشان می دهد که در اين صورت هزينه ها کاهش يافته و درآمد صنايع افزايش می يابد

VA_i : ارزش افزوده هرفعاليت صنعتی: :کل ارزش افزوده کارگاه های بزرگ صنعتی استان

- شاخص صرفه های ناشی از مقياس: توليد در مقياس بزرگ به دليل کاهش هزينه های متوسط و نيز استفاده از تکنولوژی پيشرفته می تواند موجب افزايش سود آوری صنعت شود . دو شاخص بعدی صرفه های ناشی از مقياس را می تواند نشان دهد :                                                                                                       

b_1i :تعداد کارگاه های صنعتی با 99-50 نفر کارکن   b_2i  : تعداد کارگاه های صنعتی با 499-100 نفر کارکن

b_3i :تعداد کارگاه های صنعتیبا 999-500نفرکارکن   b_4i :تعدادکارگاه های صنعتی با 1000 نفر کارکن به بالا                    

n_i  : تعداد کل کارگاه های صنعتی داخل هر فعاليت صنعتی

C_1i : تعداد کارگاه های دارای 1000 تا2000 ميليون ريال ارزش افزوده

C_2i: تعداد کارگاه های دارای 2000 تا 5000 ميليون ريال ارزش افزوده

C_3i : تعداد کارگاه های دارای 5000 تا 10000 ميليون ريال ارزش افزوده

C_4i: تعداد کارگاه های دارای 10000 ميليون ريال ارزش افزوده و بيشتر

2- شاخص های مربوط به اشتغال

- شاخص سهم دراشتغال کارگاه های بزرگ صنعتی:

 استفاده موثر از دانش ، احتياج به سطح بالاتری از منابع انسانی در مراکز صنعتی دارد . ايجاد سرمايه انسانی نيز ، شامل دو فرايند مجزای توسعه مهارت وشکل دهی توانايی است . همچنين با توجه به تحولات ساختار جمعيتی و اجتماعی ، در حوزه بازار نيروی کار ،از آنجا که مقصد نهايی تمامی تلاش های توسعه تامين نياز های احساسی وارتقاء و اعتلای سطح زندگی مردم است ، اشتغال از مباحث کليدی توسعه می باشد . اين شاخص سهم شاغلان هر فعاليت صنعتی را از کل شاغلان صنعت استان نشان می دهد:   

    L_i : تعدادکل شاغلان در يک صنعت : تعداد کل شاغلان کار گاه های بزرگ صنعتی استان

- شاخص سهم شاغلان توليدی از کل شاغلين هر فعاليت: ازجمله عواملی که می تواند بر تغييرات بهره وری عوامل توليد موثر واقع شود سهم شاغلين توليدی از کل شاغلين هر فعاليت است . ارتقاء کيفيت نيروی شاغل در بخش صنعت وتفاوت سطح کيفی افراد در فعاليت های صنعتی نقش مهمی در رشد صنعتی داشته است .

 : تعداد شاغلان توليدی هر صنعت ،  L_i  :  تعداد کل شاغلان هر صنعت

شاغلين توليدی : کارگران ساده ، ماهر، تکنسين ها و مهندسين

-         شاخص سهم شاغلان متخصص ازکل شاغلين هر فعاليت:

نسبت شاغلان متخصص رادر هر فعاليت صنعتی نشان می دهد که در بالا بردن بهره وری نقش به سزایی دارند                                                                 

 : تعداد شاغلان متخصص در هر صنعت         L_i  : تعداد کل شاغلان در هر صنعت

شاغلين متخصص :کارگران ماهر ،تکنسين هاو مهندسين

-        شاخص  توليد سرانه شاغلين هر فعاليت:

 اين شاخص به صورت نسبت توليدات يا ستانده ها به تعداد شاغلين تعريف می شود و به عنوان معياری برای اندازه گيری بهره وری نيروی کار در نظر گرفته می شود.

 : ارزش توليدات هرفعاليت صنعتی (ميليون ريال)          L_i  : تعدادکل شاغلان هر فعاليت                                             

-         سهم کار در ارزش افزوده :

نسبت دستمزد وحقوق هر فعاليت صنعتی به ميزان ارزش افزوده آن فعاليت است . اين شاخص نشان دهند اتکاء فرآيندهای توليد صنعتی به عامل های نيروی کار است                                                      

W_i  : دستمزد وحقوق هر فعاليت (ميليون ريال)       VA_i : ارزش افزوده هرفعاليت صنعتی (ميليون ريال)

- شاخص های مربوط به عملکرد:

- شاخص بهره دهی داده ها :

شاخص بهره دهی داده ها ميزان ارزش افزوده ايجاد شده در هر صنعت را نسبت به ميزان داده ها آن صنعت نشان می دهد.                                                                                                                                                                                                                              

VA_i  : ارزش افزوده هر فعاليت صنعتی (ميليون ريال)      INP_i : ارزش داده هر صنعت (ميليون ريال)

-        شاخص بهره دهی مواد اوليه:

اين شاخص ميزان ارزش افزوده ايجاد شده در هر صنعت را نسبت به ميزان مواد اوليه آن نشان می دهد. 

 VA_i : ارزش افزوده هر فعاليت صنعتی         VTM_i : کل مواد اوليه مصرفی هر صنعت (ميليون ريال)

-        شاخص بهره دهی سرمايه گذاری:

 ميزان ارزش افزوده در ازای سرمايه گذاری انجام شده در هر صنعت را نشان می دهد .اين شاخص نشان دهنده بهره وری متوسط سرمايه به عنوان شاخص بازدهی استفاده از عامل سرمايه در توليدات صنعتی است .   

VA_i : ارزش افزوده هر فعاليت صنعتی           I_i : سرمايه گذاری سالانه هرفعاليت صنعتی(ميليون ريال)

-        شاخص بهره دهی توليدات:

 اين شاخص ميزان ارزش افزوده ايجاد شده در هر صنعت را نسبت به ميزان توليدات آن نشان می دهد  .

 VA_i : ارزش افزوده هر فعاليت صنعتی          VP_i : ارزش توليدات هرفعاليت صنعتی (ميليون ريال

-         شاخص بهره وری نيروی کار:

بهره وری يکی از معيارهای ارزيابی عملکرد فعاليت ها و تلاش ها در بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی است و رشد مستمر آن منشا اصلی رشد و توسعه اقتصادی مخصوصاً در کشورهای پيشرفته و صنعتی بوده است .

 VA_i : ارزش افزوده فعاليت صنعتی هر صنعت (ميليون ريال)         L_i : تعداد کل شاغلان هر صنعت

-        شاخص کاربری :

 شاخص مذکور شدت بکارگيری عوامل توليد و ازجمله نيروی کار را نشان می دهد.بالا بودن اين شاخص در صنايعی که ماهيتاً کاربر نيستند نشان دهنده سطح بالای دانش بری واستفاده از نيروی کار متخصص و ماهر می باشد . بنابراين صنايعی که توان جذب نيروی کار متخصص رو به رشد جامعه را داشته باشد در برنامه ريزی های توسعه صنعتی دارای اولويت بالاتری می باشد                                                                                    

: بهره وری نيروی کار در هر صنعت          :کل بهره وری نيروی کار در کل صنايع استان

-        شاخص ارزش افزوده سرانه نيروی کار:

 اين  شاخص به همراه شاخص ارزش افزوده هر واحد سرمايه می تواند بيانگر سودآوری صنعت باشد ولی چون درمورد موجودی سرمايه صنايع ، آمار و اطلاعات رسمی و در دسترس وجود ندارد ، تنها شاخص فوق به صورت زير تعريف شده است .                                                                                                                                           

  OUT_i : ارزش ستانده هر فعاليت صنعتی         L_i : تعداد شاغلين در هر فعاليت صنعتی

 C_i : هزينه (داده ها + سرمايه گذاری سالانه + دستمزد و حقوق)

- شاخص وسعت بازار : يا همان نسبت فروشهرصنعت به ارزشتوليدات  همان صنعت استکه بيانگر ميزان توليداتی است که در هر فعاليت صنعتی به فروش می رسد.                                                                                                                                                                          

S_i : فروش هر صنعت (ميليون ريال)           VQ_i : ارزش توليدات(ضايعات + توليدات ) هر صنعت

-        شاخص نسبت درآمدها به هزينه ها:

اين شاخص که با سودآوری فعاليت های صنعتی ارتباط مستقيم دارد از نسبت ارزش توليدات هر صنعت به هزينه کل آن صنعت به دست می آيد و به نوعی بيانگر ميزان تقاضا برای کالاهای صنعتی می باشد .درواقع اين نسبت هر چه قدر بالاتر باشد حاکی از آن است که در صنعت مورد بررسی با هزينه کمتر می توان منافع بيشتری را ايجاد نمود                                                                                                     

OUT_i : ارزش ستانده هر فعاليت صنعتی (ميليون ريال)

  C_i : هزينه (شامل هزينه داده ها ، هزينه سرمايه گذاری سالانه ، هزينه دستمزد و حقوق)

-         شاخص قدرت رقابت:

توان رقابتی صنعت را با توجه به بهره وری نيروی کار در آن صنعت و هزينه های دستمزد و حقوق نشان می دهد. .رشد اقتصادی نيازمند پياده سازی مولفه های يک استراتژی معطوف به صنعت رقابت پذير است.   

                                                                                                                                                                                                                                                                     : بهره وری نيروی کار در هر صنعت        W_i : دستمزد و حقوق هر صنعت (ميليون ريال)

4- شاخص های مربوط به مواد اوليه:

- شاخص وابستگی به مواد اوليه داخلی:

صنايعی در امر توليد و صدور از مزيت برخوردارندکه درفرآيند توليد خود از روندهای باثبات برخوردار باشند، بدين روی اين صنايع بايد کمترين وابستگی به منابع خارجی، و يا بيشترين وابستگی به منابع داخلی را داشته باشند.                                                                                                

M_iVR: ارزش مواد اوليه مصرفی داخلي هرفعاليت (ميليون ريال)

VTM_i  : ارزش کل مواد اوليه مصرفی هر صنعت (ميليون ريال)

-        شاخص بهره دهی انرژی:

 فعاليتی را می توان نسبت به فعاليت های ديگر برخوردارترناميد که بيشترين صرفه جويي را در مصرف عوامل توليدی به عمل آورد.                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

VA_i : ارزش افزوده فعاليت صنعتی            E_i: ارزش انرژی مصرفی هر فعاليت صنعتی (ميليون ريال)

6- شاخص مربوط به صادرات ( شاخص سهم از کل صادرات):

رقابت در بازارهای بين المللی ، بنگاه ها را به يک تلاش مستمر برای ارتقا ی کيفيت محصول و کاهش هزينه وا می دارد. در نتيجه می توان گفت که صادرات يک نيروی جلو برنده تلقی می شود که آثار مطلوبی بر بهره وری و مزيت  بنگاه ها ی اقتصادی به جای می گذارد.                                                                                                            

= ارزش صادرات هر فعاليت صنعتی (ميليون ريال) = کل ارزش صادرات صنعت استان

7-کاربرد مدل

دراین بخش درراستاي تحقق اهداف مقاله تلاش مي گردد تا جايگاه فعاليت هاي صنعتي 40 گانه مورد مطالعه در سطح استانهاي خراسان براساس 22 شاخص انتخابي قبل تعيين گردد؛ بدين منظور، براي سه مقطع زماني 1374، 1378و1382روش تحليل عاملي و تاکسونومي عددي اعمال گرديده است. در نهايت نيز، به منظور تعيين جايگاه صنايع در ساختار صنعتي استانهاي خراسان  صنايع همگن با استفاده از درجه برخورداري حاصل از اجراي روش تلفيقي تحليل عاملي وتاکسونومي عددي رتبه بندي مي شوند. به کارگيري هر يک از روش هاي تاکسونومي و تحليل عاملي براي رتبه بندي به تنهایی خالي از اشکال نيست. لذا همان طور که گفته شد، دراين تحقيق اين هر دو روش مورد استفاده قرار   گرفته اند و با توجه به اين که در تحليل عاملي اولاً، تعداد متغيرها به شدت کاهش مي يابد و ثانياً، همبستگي بين متغيرها از بين مي رود، پس از انجام تحليل عاملي از روش تاکسونومي عددي براي دست يابي به شاخص هاي نهايي استفاده می شود.  روش مذکوراين مزيت را دارد که هيچ محدوديتي در مورد نماگرها به وجود نمي آورد و تعداد آن ها را مي توان در صورت داشتن آمار و اطلاعات مربوط به تعداد کافي افزايش داد. از طرفی ورود نماگرو اطلاعات اضافي نيز مشکل ايجاد نمي کند، .زيرا  نماگر جديد يا بعد ديگري از توسعه را افزون بر ابعاد مطرح شده در نماگرهاي قبلي وارد مدل مي کند که نتيجه را بهبود خواهد بخشيد و يا اين که اطلاعات آن تکراري و اضافي بوده که در اين صورت روش تحليل عاملي اين گونه اطلاعات را حذف کرده و اين امر خللي دربحث ايجاد نمي کند. .با استفاده از تحليل عاملي نمرات عاملي به تفکيک فعاليت هاي صنعتي براي هر عامل مشترک محاسبه مي شود و خروجي آن ماتريسي است که سطرهاي آن فعاليت هاي صنعتي به تفکيک کدهاي سه رقمي و ستون هاي آن نمرات عاملي به دست آمده به روی عوامل مشترک (که خود ترکيبات غير وابسته از شاخص هاي تحقيق اند) جهت ورودي تاکسونومي عددي مورد استفاده قرار مي گيرند.

    در ابتدا در روش تاکسونومي عددي پس از تشکيل ماتريس داده ها که سطرهاي آن فعاليتهاي صنعتي به تفکيک کدهاي سه رقمي و ستونهاي آن شاخص هاي تعيين شده در تحقيق است، ماتريس فواصل تشکيل مي گردد و با تعيين درجه همگني و درجه برخورداري فعاليت هاي غير همگن از فعاليت هاي غير همگن تفکيک مي گردد. در انتها اين مراحل دوباره با گرو ه هاي همگن تکرار مي گردند و با در نظر گرفتن فراواني تجمعي، در جه برخورداري هر فعاليت صنعتي در چهار گروه تعيين شده و فعاليت هاي صنعتي در چهار اولويت  با توجه به فراواني تجمعي  رتبه بندي مي گردند. تشکيل ماتريس فواصل و در نهايت رتبه بندي فعاليت هاي صنعتي در محيط Excel  صورت گرفته است.

8- نتايج استخراج شده براي مقاطع مورد مطالعه

8-1 نتايج سال 1374

                درارتباط با سال 1374 در 40 فعاليت صنعتي استانهاي خراسان با کد سه رقمي ISIC با استفاده از داده هاي خام ،22 شاخص استخراج شدند. در اين مرحله، در نهايت بعد ازعملیات تحلیل عاملی پنج فاکتور گزينش گرديدند. که مجموعاَ حدود99/73 درصد از تغييرات شاخص هاي اوليه را توضيح مي دادند که از نظر تحليل عامل قابل قبول و داراي قدرت تبيين نسبتاَ بالايي هستند. در ادامه در روش تاکسونومي عددي با استفاده ازپنج فاکتور انتخابي ، ماتريس فواصل مرکب ، ماتريس متفارن و داراي قطر اصلي صفر ، تشکيل شد. سپس به منظور تعيين فعاليت هاي همگن ، مقادير حداقل فواصل، در ستوني مرتب گرديدند . در اين تحقيق ميزان کران بالاو پايين محاسبه شده عبارتنداز :                                                                                                             

لذا فاصله همگني مساوي است با :                                                                                                  83/2>d>49/0-                                                                                                                                             

درادامه با مقايسه فاصله همگني به دست آمده و مقادير ستون حداقل فواصل ، سه فعاليت توليد انواع آشاميدنيها(کد155) ،توليد کفش(کد192) وبازيافت ضايعات و خرده هاي فلز(کد371)با بيشترين اختلاف نسبت به ديگر فعاليت هاي استان ، غير همگن شناخته شدند وفعاليت هاي غير همگن مذکور از ماتريس شاخص ها حذف شد و تحليل با 37 فعاليت ادامه يافت.                                        

معيار انتخاب عوامل نهايي ، روش احتمال تجمعي است که براساس آن تعداد عواملي انتخاب مي شوند که احتمال تجمعي آنها عددي نسبتاً نزديک به يک باشد . معيار بعدي استفاده از نمودار scree مي باشد . به طوريکه نمودار را ازقسمتي که شيب نقاط کم  شده  قطع مي کنيم و تعداد عوامل را تعداد نقاطي مي گيريم که شيب آنها زياد بوده ا ست.

در نهايت به دليل رتبه بندي فعاليت ها از مجموع سي و هفت صنعت همگن استانهاي خراسان در سالهاي 1374 تعداد ده صنعت تحت عنوان صنايع اولويت اول وهمينطور تعداد نه صنعت هم در اولويت هاي دوم ،سوم و چهارم  معرفي شده اند.

شکل(1) نمودار screeدرسال 1374

قبل از رتبه بندي فعاليت هاي صنعتي استان به تجزيه و تحليل فاکتور اوليه مي پردازيم :

858/0+ 785/0- 161/0- 101/0+134/0- 437/0+045/0+690/0+17/0-

604/0- 564/0-884/0+943/0+943/0+103/0-039/0-09/0+ 153/0+

                                             178/0+ 565/0+ 293/0+606/0+

فاکتوراول با دارا بودن مقدار ويژه 41/6 و واريانس توضيح داده شده 18/29 درصد به منزلة فاکتور بهين اول معرفي مي شود . درفاکتور اول ، بالاترين ضريب يا وزن مثبت به ترتيب مربوط به شاخص هاي بهره وري نيروي کار(943/0) وکاربري(943/0) است . بنابراين ، با توجه به وزن بالاي شاخص فوق ، مي توان فاکتور اول را شاخص مزيت تخصصي در عملکرد قلمداد کرد. براساس فاکتور اول ، به ترتيب فعاليت هاي بازيافت ضايعات فلزي (کد371 )وتوليد فراورده هاي نفتي تصفيه شده(کد232)  با اختلاف نسبتاً زيادي در مقايسه با ساير فعاليت هاي همگن استان در رتبه هاي اول ودوم جاي گرفته اند . بنابراين ، مي توان نتيجه گرفت که بر مبناي فاکتور اول ، دو فعاليت اخير از بالاترين مزيت تخصصي برخوردار هستند .

8-2 نتايج سال 1378

پس از محاسبه شاخص ها براي سال 1374 و اجراي روش تحليل عاملي ، تعداد چهار فاکتور به عنوان بهترين ترکيب خطي شاخص هاي اوليه استخراج شده اند. تعداد چهار فاکتور مجموعاً74 درصد از تغييرات شاخص هاي اوليه را تبيين مي نمايند ؛ لذا به دليل قابليت تقريباً بالاي فا کتورها ي چهارگانه در بيان تغييرا ت داده ها ،به کمک نمرات عاملي حاصله ماتريس فواصل مرکب صنايع مورد مطالعه تشکيل شده است.             

سپس به کمک حداقل فواصل صنايع دامنه همگني به صورت زير محاسبه گرديده است :

15/3>d>44/1-                                                                                                                                             

مقايسه مقادير حداقل فواصل با دامنه همگني فوق مبين اين است که حداقل فواصل مربوط به سه توليد فراورده هاي لبني(کد152)،بازيافت ضايعات و خرده هاي فلز(کد371)وتوليدات فلزات اساسي گرانبها و فلزات اساسي غير آهني(کد272)به عنوان صنايع غيرهمگن استان در سال 1378 شناسايي مي شوند .

                اولويت بندي صنايع همگن استان حاکي از آن است که از مجموع سي و هفت فعاليت صنعتي همگن ، ده صنعت درفهرست اول و همين تعداد در اولويت دوم ، نه فهرست در اولويت سوم و هشت فهرست در اولويت چهارم جاي گرفته اند .

                حال به  تجزيه و تحليل فاکتور اول در اين مقطع مي پردازيم :

 215/0+028/0-170 /0-033/0-015/0- 068/0- 993/0+ 005/0-

  002/0+994 /0+994 /0+987/0+827/0+995/0+995/0+351/0-

                                  051/0- 995/0+ 085/0+ 988/0+052/0- 162/0+

فاکتور اول با دارا بودن به تنهايي بيش از 40 درصد تغييرات را تشريح مي کند که حکايت از اهميت بالاي اين فاکتور در تحليل دارد.

در تحليل مباحث فوق مي توان گفت که شاخص هايي با بيشترين وزن عاملي، براساس فاکتور اول، بهترين شاخص ها براي شناسايي فعاليت هاي داراي مزيت تخصصي دراستانهاي خراسان همگي مربوط به عملکرد بنگاه مي باشند. از طرفي شاخص سهم در تعداد کارگاه هاي صنعتي براساس اين فاکتوراز اعتبار و اهميت پاييني برخوردار است که نمي تواند شاخص خوبي براي تشخيص مزيت تخصصي استان باشد.

                با نگاهي به ماتريس نمره عاملي مي توان اين گونه تحليل نمود که در فاکتوراول ، بيشترين نمره عاملي مثبت به ترتيب متعلق به فعاليت هاي توليد فراورده هاي لبني(152) وتوليد محصولات از چوب و چوب پنبه (202) است.

8-3- نتايج سال1382

                پس از طي مراحل ياد شده در قسمتهاي قبل که ابتدا با محاسبه شاخصها آغاز مي گردد و درادامه روش تحليل عاملي ، تعداد چهار فاکتور که معرف بهترين ترکيب خطي از شاخصهاي اوليه است استخراج شده اند که 81 درصد از تغييرات شاخص هاي اوليه را تعيين مي نمايند.

                دامنه همگني که با کمک حداقل فواصل صنايع تعين گرديده است ، در اين مقطع به صورت زير مي باشد: 

                                                                                                                                                        15/3>d>70/1-                                                                                                                                            

                در ادامه با استفاده ازفاصله همگني مزبور دو صنعت، توليد سايرمنسوجات(کد172) وانتشار(کد221)غير همگن شناخته شده اند. با حذف فعاليت هاي غيرهمگن مزبور تحليل با 38 فعاليت ادامه يافت.

                در مرحله اولويت بندي ، از مجموع سي و هشت فعاليت صنعتي همگن در سال 1382 ، ده فعاليت در اولويت اول و همين تعداد در اوليت دوم ، نه فعاليت در اولويت سوم و نه فعاليت در اولويت چهارم جاي گرفته اند.

                حال به بررسي فاکتوراول که با واريانس37 درصد از اهميت و اعتبار بالايي  برخوردار است مي پردازيم :        -995/0+995/0+995/0+164/0- 162/0-078/0-094 /0+ 15/0

         +995/0+ 995 /0+995 /0+ 001/0- 024/0+020/0-015/0-132/0

                                           310/0+ 063/0+ 995/0- 995/0+061/0+ 168/0  

                براساس اين فاکتور ، بالاترين وزن مثبت به ترتيب مربوط به شاخص هاي سهم شاغلان متخصص و توليدي از کل شاغلين ،توليد سرانه شاغلين ، بهره وري نيروي کار، کاربري ، ارزش افزوده سرانه نيروي کار(995/0)است . براساس فاکتور اول ، بهترين شاخص ها در شناسايي فعاليت هاي داراي مزيت تخصصي در استان در حيطه شاخص هاي مربوط به اشتغال و عملکرد مي باشند. براساس اين فاکتور ، بيشترين نمره عاملي متعلق به فعاليت هاي توليد ساير منسوجات (172)وتوليد محصولات لاستيکي بجز کفش (251) هستند . به عبارت ديگر بر اساس اين فاکتور ، فعاليت هاي فوق دراستان ، از بيشترين مزيت تخصصي در سال 1382 برخوردار بوده اند.

8-4- تفسير نتايج و بررسي مزيت رتبه اي فعاليت هاي صنعتي

            الگوها وتکنيک هاي مورد استفاده در اين تحقيق ، صنايع استانهاي خراسان را به دو دسته صنايع همگن و غير همگن تقسيم نمود، برخي از صنايع(صنايع غيرهمگن) به واسطه برخورداري از شاخص هاي به کاررفته دراين تحقيق در برگيرندة مزيت ها و برتري هاي خاص به نسبت ساير صنايع بوده که به اين صنايع جايگاه ويژه اي در صنايع استان داده است،  به گونه اي که به فاصله صنايع مزبور با ساير صنايع افزوده است.

در ادامه، با استناد به يافته هاي حاصل از اجراي روش تلفيقي و به منظور قضاوت  قطعي در مورد جايگاه صنايع مختلف استان و چگونگي تغييرات آن ، صنايعي مورد تأکيد قرار مي گيرد که در هر سه مقطع مورد مطا لعه عملکرد نسبتاً با ثبات تري داشته اند.

                رتبه بندي صنايع همگن براساس مزيت يا درجه برخورداري کسب نموده ، درجداولي تحت عنوان رتبه بندي صنايع همگن درج و در گروه هاي اول تا چهارم دسته بندي گرديده اند. صنايع فهرست شده در اولويت اول صنايعی هستند که در هرسال بيشترين درجه برخورداري را به خود اختصاص داده اند.

گروه دوم : شامل آن فعاليت هاي صنعتي مي شود که تغيير رتبه آنها منوط به تغييردر اولويت چهارگانه بوده است. در مورد اين گروه که عملکرد بي ثباتي داشته اند نمي توان در مورد ارتقاء يا افت آنها با درجه بالايي از قطعيت اظهار نظر نمود.

                جدول(1) فهرست مشترک فعاليت هاي همگن استانهاي خراسان را در سه مقطع زماني در اولويت اول نشان مي دهد. با توجه به نتايج استخراج شده در سه مقطع زماني مورد مطالعه در اين تحقيق از تعداد سي فعاليت لحاظ شده در اولويت اول تنها يک فعاليت توانسته در سه مقطع زماني دراولويت نخست قرار گيرد و هفت فعاليت در دو مقطع از سه مقطع زماني فوق در اولويت نخست قرار گرفته اند.

                تنها صنعتي که در سه مقطع در اولويت نخست قرارگرفته ، صنايع توليد پوشاک به استثناي پوشاک از پوست خزدار(کد181) مي باشد .صنايع ديگر که نيمي از آنها صنايع مرتبط با کشاورزي و صنايع غذايي و تبديلي هستند و نيمي ديگر صنايع سنگين هستند را مي توان با هدايت سرمايه -گذاري هاي بيشتر به عنوان صنايع کليدي در الگوي توسعه استانهاي خراسان تلقي نمود.

             جدول (1) فهرست اولويت مشترک فعاليت هاي صنعتي استانهاي خراسان در مقاطع  (1382،1378،1374)

مأخذ: محاسبات تحقيق.

جدول (2) فهرست اولويت مشترک فعاليت هاي صنعتي استانهاي خراسان  درمقاطع( 1382،1378،1374)

مأخذ: محاسبات تحقيق.

                جمع بندي نتايج  رتبه بندي فعاليت ها در اولويت سوم در جدول (3)آورده شده است . در اولويت سوم درهريک از سه مقطع ، نه فعاليت قرار گرفته که از اين تعداد تنها سه فعاليت مشترک استخراج شده است که توانسته اند حضور با ثبات تري داشته باشند .

             جدول (3) فهرست اولويت مشترک فعاليت هاي صنعتي استانهاي خراسان درمقاطع (1382،1378،1374)

مأخذ: محاسبات تحقيق.          

صنايعي که فاقد جايگاه مناسب در ساختار صنايع استان مي باشند در اولويت چهارم قرار گرفته اند. با توجه به جدول (4) از تعداد کل بيست و شش صنعت قرار گرفته در اين اولويت چهارفعاليت داراي ثبات بيشتري بوده اند.

جدول (4) فهرست اولويت مشترک فعاليت هاي صنعتي استانهاي خراسان در مقاطع (1382،1378،1374)

مأخذ: محاسبات تحقيق.

9- جمع بندی و ملاحظات

يافته هاي حاصل از رتبه بندي صنايع غير همگن حاکي از اين است که بيشتر اين صنايع  مرتبط با قابليت هاي استان يا به عبارتي برخاسته از مزيت های استان بوده و امکانات و منابع موجود در استانهاي خراسان زمينه اين امر را فراهم نموده است که صنايع مزبور بتوانند از لحاظ شاخصهاي منتخب فاصله زيادي را باساير صنايع دارا باشند.

                درسال 1374 سه صنعت توليد آشاميدنيها (155) ، توليد کفش (192) و بازيافت ضايعات و خرده هاي فلز (کد371) جزء صنايع غيرهمگن شناخته شدند. صنعت  تولید آشامیدنیها در سال 1378 و 1382 گرچه جزء صنايع غير همگن قرار نگرفته ولي در اولويت اول جاي گرفته است. صنعت کفش نيز جزء صنايع غير همگن در اين سال بوده است. اين صنعت در سال 1378 جزء اولويت اول جاي گرفته و لي در سال 1382 باتنزل درجه در اولويت آخر قرارگرفته است. صنعت بازيافت ضايعات فلزي در سال 1378 با حفظ موقعيت جزء صنايع غيرهمگن بوده و در سال 1382 نيز به عنوان اولويت اول مطرح گرديده است. در سال 1378 به غير از بازيافت ضايعات فلزي، صنايع فراورده هاي لبني (کد152) وفلزات اساسي گرانبها و فلزات اساسي غيرآهني (کد272) در زمرة صنايع غيرهمگن استان جاي گرفته اند. منتها هيچکدام از اين دو صنعت در سال 1382 جزء صنايع غير همگن نبوده اند، به این معنی که جايگاه آنها به ترتيب  به اولويت هاي سوم و دوم تنزل يافته است.

نتايج حاصل از بررسي صنايع غير همگن دراين سه مقطع حاکي ازاين بوده است که به غير از صنعت بازيافت ضايعات فلزي که در دو مقطع به عنوان صنايع غيرهمگن تکرارشده است .روند تغییرات رتبه های صنایع غیرهمگن نشان از عدم پایداری اولویت ها دارد. اين امر به اين واقعيت تأکيد دارد که از امکانات و منابع موجود در استان جهت حفظ جايگاه صنايع غير همگن بهره کافي برده نشده است.

نتايج حاصله از بررسي صنایع همگن حاکي از اين است که از مجموع ده فعاليت صنعتي که در اولين سال مورد بررسي (1374) در اولويت اول قرارگرفته بودند، تنها دو فعاليت صنعتی در سال 1378 نیز در اولويت اول جاي داشتند. از طرفي درسال1382، سه فعاليت جايگاه خود را حفظ نموده اند و يک فعاليت نيز که جزء اولويت اول درسال 1378 بوده است در اين سال جزء صنايع غيرهمگن قرارگرفته است.

                 به عبارت دیگر،  نتایج اين تحقیق حاکي از آن است که تعداد معدودي از صنايع استان در سه مقطع زماني مورد مطالعه توانسته اند جايگاه خود را حفظ نما یند.  چرا که مجموعة فعاليت هاي صنعتي قرار گرفته در اولويت اول، طي سه مقطع زماني مورد بررسي داراي ترکيب ثابتي نبوده و ترکيب صنايع از جهت جایگاه اکتسابی در سالها ی مورد نظر متنوع بوده است و  عمدتا"  به سمت صنايع شيميايي ، الکتريکي و  لاستيکي معطوف گرديده است.

منابع و مآخذ………………………………………………………………………….

الف ) منابع و مآخذ فارسي

1-      آذريلطفعلي،  تحليلي ازساختار صنعت وتعيين اولويت هاي توسعه صنعتي استان کرمان،پايان نامه کارشناسي ارشد،دانشگاه فردوسي مشهد، صص: 36 – 40 ، 1383.

2-     آمارکارگاه هاي بزرگ صنعتي کشور ، مرکزآمار ايران ،سالهاي 1374،1378،1382.

3-     بختياريصادق، تحليلي مقايسه اي ازتوسعه صنعتي استانهاي مختلف کشور، پژوهشنامه بازرگاني، فصلنامه شماره 22، صص: 25-30، 1381.

4-     بختياريصادق وهمکاران ، تحليلي ازساختار صنعت دراستان اصفهان، فصلنامه پژوهشنامه بازرگاني،پائيز1381، صص: 44-50، 1381.

5-     بیدآباد بیژن،  روش آنالیز تاکسونومی در ایجاد شاخص های توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان مرکزی، 1362.

6-     پيراسته  حسينشناسايي مزيتهاي نسبي منطقه اي درايران با تاکيد برصنايع استان آذربايجان شرقي، پژوهشنامه بازرگاني ،شماره 6، صص: 16-8 ، 1377.

7-     پيراستهحسين، تحليلي از مزيت هاي رتبه اي صنايع استان اصفهان وعوامل موثربرآن، مجله برنامه بودجه ،شماره 79، صص: 14-17، 1381.

8-     تاريفتح ا... ، سياست گذاري صنعتي منطقه اي ازطريق شناخت توانمنديها، پژوهشنامه اقتصادي،شماره اول ،بهار81 ، ص 204، صص: 204-205، 1381.

9-     توفیق فیروز،  تحلیل عاملی و تلفیق شاخصهای منطقه ای، مجله آبادی، شماره10،  صص: 11-15، 1372.

10-  رئيس دانا  فريبرزوهمکاران؛ رتبه بندي صنايع کشوربا توجه به ظرفيت تجارت  خارجي هرصنعت، پژوهشنامه اقتصادي، ص 82-81، 1382.    

11-  سازمان برنامه بودجه،(1376)، برنامه اقتصاد بدون اتکاء به درآمدهاي حاصل ازنفت خام–  الويت گذاري طرحهاي سرمايه گذاري صنعتي ، دفتر اقتصاد کلان،تهران، صص: 34-36، 137.

12-  سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور،  معاونت اموراقتصادي و هماهنگي برنا مه و بودجه، سياستها، راه کارها ي اجرائي و شاخص هاي هدف هاي کمي بخشهاي اقتصادي، اجتماعي و  فرهنگي،  صص: 229- 239، 1380.                                                           

13-  سالنامه هاي آماري استان خراسان، سازمان مديريت و برنامه ريزي خراسان، سالهاي 1382، 1374،1378.

14-  صنايعيعلي، رتبه بندي فعاليت هاي صنعتي استان اصفهان درتوليد وصادرات بخشهاي مختلف صنايع براساس مزيتهاي نسبي ورقابتي،پژوهشنامه بازرگاني،  فصلنامه شماره 23،  صص: 24-27، 1380 .       

15-  کوثری  مسعود، تجزیه و تحلیل شناخت روند اشتغال بخش صنعت و تعیین مزیتهای نسبی ایران در صنایع کاربر در برخی استانهای کشور، وزات کارو اموراجتماعی، 1378.       

16-  کمالي دهکرديپروانه، تجزيه تحليل دوگانگي منطقه اي دراقتصاد ايران،محاسبه درجه توسعه اقتصادي 24 استان کشور،رساله کارشناسي ارشد،دانشکده اقتصاد ، دانشگاه علامه طباطبايي، 1370.

17-  معصوم زادهسيد محسن، رتبه بندي توليدات صنعتي کشوربه روش تحليل سلسله مراتبي ((AHP،پژوهشنامهبازرگاني،صص 13-17، 1383.

18-  مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني، تعيين اولويت هاي سرمايه گذاري صنعتي جهت تقويت مزيتهاي نسبي صادرات صنعتي،  صص: 129-133، 1378.

19-  ناريان سيجري،(1366)، استنباط آماري چندمتغيره،ترجمه ابوالقاسم بزرگ نيا،آستان قدسرضوي،مشهد.

20-  هاشميان،مسعود،راهبردهاي توسعه سرمايه گذاري صنعتي در استان خوزستان با توجه به امکانات بالقوه استان،مجموعه  مقالات همايش شناخت استعدادهاي بازرگاني – اقتصادي استان خوزستان ،انتشارات مؤسسه مطالعات و پژوهشهايبازرگاني، صص: 22-21 ، آذر 1378.

ب) منابع انگليسي

1- .Azadeh A& Ebrahimpour,(2000),AN Integrated Assessment Of Manufacturing Sectors Based On Machine Performance :The Case Of Automotive And Food And Beverages, Department Of Industrial Engineering,  University Of  Tehran, pp. 3-6. 

2-Dala Ardeshir.j& willioms .Martin, An Empirical Investigation of Inter-regional Production Relational comparative Advantage in U.S Manufacturing. Applied Economics, vol.22, Issue 6, pp. 823-838, Jan. 1990.

3-John A.Compbell, Numerical Taxonomy: A Missing Link for Case- Based Reasoning and Autonomous Agent, Computational Sciences, vol. 98(1), pp. 85-94, 2004.

Minaret Khsrvgrd Sabzevar

This minaret is situated in the village Khsrvgrd In the early centuries of Islam and the center of the early settlement of the area Bayhaqi
Later the town of Sabzevar, Sabzevar Khosrojerdi Badtr and has long been the center
Khsrvgrd town frequented in the past and has been a large population

In a series of wars and chaos, and the government moved to another dynasty gradually been broken The last crash was caused complete destruction Khsrvgrd prosperous city turned into a small village during the reign of the Seljuk Kharazmshahiyan has been transferred 

Khsrvgrd Mannar today remains the only effect of the old villages and mosques there Khsrvgrd
The minaret is very beautiful and has two rows of painted Khurasan Kufic inscription on it is around a cylindrical body There is an inscription on the monument, the building belongs to the year 505 AH Nevertheless, some researchers construction dates back to the Ghaznavid period return
And comparable to the building of minarets in Ghazni know. However, as a symbol of the architecture of the fifth and sixth centuries AD is known The monument includes rowlock CNC and decorations molded in various shapes and forms and has numerous 

 Top Image: Minaret Khsrvgrd overall view of the entire area is decorated with bricks 

Compiler and Translator:Reza Kargar

July ۲۰۱۲

زمين شناسي و خصوصيات تكتونيكي منطقه سبزوار

Aqueduct and sat down in Sabzevar

Reza Kargar

Masters student in Geography and Urban Planning

July 91

Abstract

In this study, using documents (reports and articles) Track and Field (interview Vmshahdh) an overview of the causes of land subsidence in Sabzevar paid And reached the conclusion that blocking the effects of human activity Vdrntyjh qanats of underground aquifers and surface waters due to storm sewage to the qanats, the main cause of land subsidence in the city The geological formations of the crust is also increased sharply, particularly in the central and historic city with a crisis are

End solutions for solving the problems of the human condition and is presented Tbby

 Keywords: depression, subterranean, earth formations, sewerage, Sabzevar

پانزدهمين همایش انجمن زمین شناسی ایران

مکانیابی محل دفن زباله شهری با استفاده تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در محیط GIS (مطالعه موردی شهرستان نیشابور)

حسن شایسته عظیمیان^*، دکتر محمد غفوری، دکتر ناصر حافظی مقدس/دانشکده علوم دانشگاه فردوسی مشهد.

shayestehazimian@gmail.com

چكيده:

توجهبهمحيطزيستوازآنجملهموادزائدجامدمساله­اياستكهدرسال­هاياخيرموردتوجه خاصجهانيانقرارگرفتهاست.توجهبهآلودگيهاومقابلهباآنازطريقبرنامههايمختلف زيست­محيطيازجملهمديريتموادزائدجامدبصورتگستردهايدربهداشتواقتصادجهان درمكانيابيمحلدفنزبالهمطرحاستو استفادهازسيستم­هاي اطلاعاتجغرافيايي [1](GIS)موضوعنسبتاٌجديدياستكهدردههاخيردرجهانمتداولشدهاست . اينتحقيقباهدفتعيينمكان­هايمناسبدفنپسماندشهريشهرنیشابوربااستفادهازروش فرآيندتحليلسلسلهمراتبي [2](AHP) و به وسیله نرم افزارexpert choice اجراشدهاست.دراينمطالعهپارامترها،معيارهاوضوابطانتخابمكان­هايمناسببرايدفنبهداشتي مانندزمين­شناسي،راه­هايدسترسي،نقشهشيب،نقشهكاربرياراضي،فاصلهازمراكزشهريو روستائي،نقشهخاكمنطقه،نقشهشبكههيدروگرافيوآب­هايزيرزمينيشناساييگرديدند و پس از وزن دهی به هرکدام و تحلیل این وزن­ها در محیط GIS نقشه هم وزن معیارهای مختلف مورد نظر بدست آمد. با ادقام این نقشه­ها بهترین مکان برای دفن زباله شهر نیشابور بدست آمد. محل شماره يك در طول و عرض جغرافيايي′43°58­ و ′6°36 و محل شماره دو در طول و عرض جغرافيايي ′43°58 و ′4°36 مکانیابی شد.

واژه های کلیدی:محل دفن زباله،مکانیابی، GIS، AHP

مقدمه :

يكيازاثراتافزايشتدريجيجمعيتدرمناطقشهريافزايشميزانزبالهومشكلدفعآن است (Kontos et al., 2005).دفنبهعنوانساده­ترينودربسياريازمناطقكمهزينه­ترينروش­هايدفعاست.بنابراين،درگذشتهبرايدفعمواد زايدبيشتربرآنتكيهشدهاست.هدفاصليدفن،دفعمطمئنوطولانيمدتموادزايدجامدازنقطه نظرسلامتيوزيست­محيطياست (عبدلي،1379).بنابراينبهمنظور كاهشمخاطراتبهداشتيعموميواثراتسوءبرمحيطزيست،وضعيتمحيطزيست­طبيعيو شرايطاجتماعيواقتصاديمنطقهدفنموردبررسيدقيققرارمي­گيرد (اميني، 1385).

بهمنظورغربال­سازیسایت­هایمناسبدرمیان مجموعهمکان­هایانتخابی،دراینبخشبراساسمعیارهاو پارامترهایحاکمنسبتبهالویتدهیمحل­هایانتخابشده درمحدودهوسیعموردمطالعهاقداممی­گردد.معیارهاو پارامترهایتعیینکنندهدرانتخابمحل­هایدفنزایدات جامد  هر کدامبهنوبهخودازاهمیتخاصیبرخورداربودهو محدودیت­هاواولویت­هایازمنظراقتصادی،اجتماعیو زیست­محیطیانتخابمحل­هایمناسبدفنزایداتایجاد می­نمایند. هدفنهاییهمهاینمعیارهایافتنمحلیباکمتریناثراتسوءزیست­محیطیمحل دفن زباله شهر می­باشد. یکی از کارآمدترین این تکنیک­ها فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) است (قدسی پور، 1388). شهرستان نیشابور در 110 كيلومتري جاده مشهد-تهران واقع است. آب و هواي آن معتدل و در دوره پنج ساله اخیر ميانگين دماي آن 5/11 و حداکثر 35 و حداقل منفی 17 درجه سانتيگراد بوده است.

شکل1: نقشه زمين­شناسي منطقه مورد مطالعه (برگرفته از چهارگوش 1:250000 مشهد و تربت حيدريه).

عمده منابع آبی آن از استحصال آب­های زیرزمینی، قنوات تامین می­شود. میانگین بارندگی سالیانه آن 275 میلیمتر, حداکثرارتفاع 3250 و حداقل ارتفاع 1100 متر از سطح دریا می­باشد. با توجه به برآورد سال 89 جمعیت این شهرستان 428500 نفر است (مرکز آمارایران، 89). سرانه تولید روزانه زباله حدود 800 گرم می­باشد (شهرداری نیشابور، 90). برايمكانيابيمحلدفنموادزائدجامد شهز نیشابورازروش­هاوقابليت­هايمبتنيبر  GISاستفادهشد. ايجادوبرپائييك  GISبر پايهچهارستونياركنباويژگي­هايمتفاوتاستواراست .اينچهارركنعبارتنداز: سخت افزار،نرمافزار،دادهوكاربر. برايتحقيقحاضرنرمافزارهای arc view از سری نرم افزارهای GIS استفاده شده است و به منظور تحلیل سلسله مراتبی داده­ها (AHP) از نرم_­افزار  Expert Choiceاستفاده شده است. نقشه­هاي جمع­آوري شده عبارتند از :  نقشه خاك­شناسي، نقشه زمین­شناسی، سطحآب­هايزيرزميني و نقشه­ها رقومی شامل:.آب­های سطحی، راه­ها، نقاط ارتفاعيوازآنمدلرقوميِارتفاعو نتيجتاًنقشهطبقاتارتفاعوشيب.

بحث:

در این مطالعه وزنو یا عبارت دیگر اهمیت هريكازپارامترهای تاثیرگذار در امر مکانیابی با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی در نرم­افزار Expert Choice محاسبهمی­شود. در این روش هر یک از پارامترها با یکدیگر مقایسه شده و وزن آن­ها مشخص می­شود (جدول 1 الی 13). با توجه به وزن هر یک از لایه­ها که با روش تحلیل سلسله مراتبی بدست آمده است. با تجزیه و تحلیل پارامترها به وسیله نرم افزار GIS لایه های رستری هر یک از این لایه­ها بدست آمد (نقشه­های شکل 2).

جدول1: وضعیت فاصله از مناطق مسکونی

جدول2: عمق سطح آب آشامیدنی

جدول3: فاصله از رودخانه

جدول4: امتیاز برای انواع خاک­ها

جدول5: امتیاز برای کاربری اراضی

 جدول6: امتیاز برای خصوصیات زمین­شناسی

جدول7: امتیاز برای شیب

نتيجه­گيري:

 براي نتيجه­گيري و تهيه نقشه نهايي وزن هر يك از لايه­هاي اطلاعاتي در نرم افزار Epert Choiceتعيين شد كه در جدول 14 آمده است. در نهايت با ادغام نقشه­هاي رستري تهيه شده و با اعمال اهميت هر یک از لایه­هاي اطلاعاتي نقشه نهایی تهیه شد (شکل 3). در این نقشه مناسب­ترین مکان برای دفن زباله شهر مشخص گردید. مكان­هاي مورد نظر در جنوب روستاي آهنگران جنوب شرق شهر نیشابور قرار دارند. محل شماره يك در طول و عرض جغرافيايي′43°58 و ′6°36 و محل شماره دو در طول و عرض جغرافيايي ′43°58 و ′4°36 مكانيابي شد (شکل3). مشخصات منطقه در جدول 15 آمده است.

جدول14: وزن مربوط به لایه­های اطلاعاتی

جدول 15 : مشخصات مكان­هاي انتخابي

شکل 3: نقشه نهايي و تعيين مكان مناسب دفن زباله

منابع فارسي:

1- عبدلي،م.ع (۱۳۷۹) مديريتدفعوبازيافتموادزائدجامدشهريدرايران،سازمانشهرداري­هايکشور.

2- اميني، م (1385)مکان­يابيدفعموادزائدجامدشهريبااستفادهازتکنولوژيسنجشازدوردرمحيطGIS، پایان­نامه ارشد،دانشگاهتبريز، صفحه۷0-73.

3- پوراحمد، ا،حبيبي. ك،زهرايي.س.م ،نظريعدلي.س(1386) استفادهازالگوريتمفازيو GIS برايمكان­يابيتجهيزاتشهري، مطالعهموردي:محلدفنزبالهشهربابلسر. محيطشناسي،42.

4-  سازمان شهرداري نيشابور (1390).

5- قدسی پور،س. ح (1388) فرآیند سلسله مراتبی(AHP).

6- مركز آمار ايران (1389)

References:

1- Kontos, T. D., Komilis, D. P., & Halvadakis, C. P. (2005).Siting MSW landfills with a spatial multiple criteria nalysis methodology. Waste Management, 25,

فصل اول :

          کلیات تحقیق

امکان سنجی ایجاد و ارتقای فضاهای بازوپویای شهری با تاکید بر پیاده راهها (مطالعه موردی : معبر تربیت و خیابان ولیعصرکلانشهر تبریز)

طرح مسئله

كمبود فضاهاي باز پياده محور وهمچين كيفيت نامطلوب فضاهاي موجوداز اين جنس درشهرهاي كنوني سبب تضعيف تعاملات اجتماعی میانشهروندان گرديده است.در این راستا،کمبود فضاهای مطلوب شهری که درآن مناسبات اجتماعی میان شهروندان پشتیبانی شده باشد،موجب تشویق نوعی فردگرایی وجدایی گزینی در افرادگردیده است. این مهم خود تاثیر شایانی در شکل گیری حس عدم تعلق خاطر شهروندان به فضاهای شهری و به تبع آن فضاهای سکونت آن ها داشته است.

سوالات تحقيق :

سوال اصلي :ايجادو ارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور چه تاثیري بر تعاملات اجتماعي شهروندان درفضاهاي شهري دارد؟

سؤال فرعي یک:معيارهاي مؤثر بر افزایش كيفيت فضاهاي شهري پياده محور كدامند؟

سوال فرعي دو:چه رابطه ای بین فضاهاي باز پياده محور با کیفیت و  تعاملات اجتماعي شهروندان وجود دارد؟

 اهداف :                                                                                                                                                                                                  

*بررسي وارائه راهكارهاي مؤثر در مناسب سازي شهر جهت افزایش میزان تعاملات اجتماعي شهروندان

*بررسي معيارهاي مؤثر در ارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور وپيشنهاد راه حل هاي مناسب  جهت افزايش كيفيت فضاهاي موجوداز ايننوع

 *بررسي وپيشنهاد خط مشي درجهت بهبود روابط اجتماعي شهروندان  با ارتقاء کیفی فضاهاي باز پياده محور

ضرورت انجام و کاربرد نتایج تحقیق :

با وجود اینکه پیاده روی بخشی از همه سفرهای شهری است و تمام شهروندان در فعالیت های روزانه حداقل قسمتی از مسیرهای خود را به صورت پیاده طی می کنند، با این وجود نیازهای پیاده ها در اکثر فضاهای شهری نادیده گرفته می شوند و عمده توجهات در این بخش بر ترافیک سواره و حمل- نقل موتوری است.در حالیکه پیاده و سواره متاثر از یکدیگرند به طوریکه در یک سامانه حمل ونقل شهری کنش و واکنش پیاده به سه حالت بروز می کند :

« تاثير پذيري وسيله نقليه از پياده»

«تاثير پذيري پياده از وسيله نقليه»

«تاثير پذيري پياده از پياده»(غنی زاده،1380)

پیاده ها از چند جهت با سواره ها تفاوت دارند:از یکسو به دلیل تمرکز کل سیستم متحرک بر یک بدن،قدرت مانوردادن و چابکی شان بیشتر است واز سوی دیگر اتصالی مستقیم را بین یک هویت اجتماعی ویک فضای عمومی به نمایش می گذارند.(بحرینی،1375)

بعلاوه پیاده روی دارای مزایایی چون :عدم مصرف منابع انرژی غیر قابل تجدید،کمک به حفظ محیط زیست و... است لذا عابرین پیاده می بایست به عنوان عنصر اصلی سیستم های حمل ونقل درون شهری در طراحی ها مورد توجه قرارگیرند.

در گذشته خیابان جایی بود که مردمان در آن به گردش بپردازند ویا به دیدار دوستان بروند و از عقاید یکدیگر مطلع شوند اما امروزه خیابان به دالانی بدل شده که در آن کامیون های خطرناک وپر از بو و کثافت به حرکت در می آیند، خیابان دیگر جایی نیست که در ان اطفال به بازی بپردازند و یا افراد به گردش روند و حتی برای سگان مناسب نیست، تضاد حل نشده بین پیاده ها و وسایل نقلیه خیابان را به صورت غیر قابل استفاده ای در آورده است.(چرمایف و الکساندر،1376)

 ادامه روند توجه بیش از حد به نیازهای حرکت سواره ، نبود فضاهای مطلوب برای حضور عابر پیاده و فضاهای بی کیفیت موجود موجبات حذف شهروندان پیاده از فضاهای شهری را به همراه داشته است، که این به معنی عدم سرزندگی و نشاط سیمای شهری در اثر عدم حضور و حس تعلق شهروندان و به تبع کاهش مشارکت مردمی وامنیت عمومی است،بنابراین اهمیت و توجه به عابر پیاده و مناسب سازی محیط شهری جهت حضور وی در فضاهای شهری غیرقابل انکار است.

ضرورت این مساله با توجه به اینکه در کشور ما و بویژه در مطالعات  برنامه ریزی شهری مورد کم لطفی بوده است،وضوح بیشتری می یابد.

از طرف دیگر نگاهی گذرا به شهر تبریز و اکثر کلان شهرهای کشور که فضاهای باز شهری و پیاده راههای آن از جهت پاسخگویی به نیازهای شهروندان در وضع مطلوبی به سر نمی برند موید ضرورت و اهمیت این پژوهش است.

پیشینه تحقیق :

تا قبل از انقلاب صنعتی مقیاس انسان پیاده در برنامه ریزی و طراحی عناصرشکل دهنده شهر مطرح بوده است درحالیکه با شروع انقلاب صنعتی،اختراع اتومبیل و گسترش شهرهابه تدریج عابر پیاده اولویت را در فضاها ومعابر شهری از دست داد.در مقابل این تفکر و در راستای نظریات منتقدانه محققانی همچون جین جیکوبز،راب کریر،فرانسیس تیبالدز و...از دهه هشتاد به بعد شهرسازی انسانگرا شکل گرفت که بر اساس این نظریه اساس الگوهای جابجایی درون شهری بر قابلیت های انسانی وتوانمندی های فیزیکی و ادراکی فرد پیاده بنیان نهاده شد.

فرانسیس تیبالدز در آخرین اثر خود"شهرسازی شهروندگرا، سال 1992" عرصه های عمومی را به عنوان رامهمترین بخش شهرها ومحیط های شهری که درچنین عرصه هایی بیشترین تماس وارتباط وتعامل بین انسانها رخ می دهد.

راب کریر درسال 1975 در کتاب فضای شهری ساختار شهر را متشکل از میدان و خیابان می داند وبه نقش اجتماعی خیابان ونظارت اجتماعی در آن از سوی مردم توجه دارد.او به لزوم نماسازی جداره های خیابان و رعایت مقیاس انسانی در فضای خیابان نیز توجه می کند.

سابقه مطالعات در ایران :

* ساماندهی و طراحی حرکت عابر پیاده در بافت محله شهری،محله اختیاریه تهران،محمدعلی غنی زاده ،1380 :این پروژه سعی کرده است با استفاده از روشهای مناسب و با دیدگاههای برنامه ریزی و طراحی شهری وملاحظات مهندسی ترافیک ،فضای حرکت پیاده در بافت محله شهری طراحی و ساماندهی کند.

* اهمیت پیاده راهها ونقش آن در فضای شهری،محدوده مرکزی تهران، میترا حبیبی1382 :نتایج حاصل از مطالعات میدانی در این رساله وضعیت حیات مدنی در پیاده راههای تهران به دلیل تحمیل مدرنیته ای ناتمام ازبالا،نامناسب توصیف میکند.بویژه اینکه بدلیل انواع موانع فیزیکی واجتماعی امکان دسترسی همه شهروندان به معابر وپیاده راهها کمرنگ میباشد.در نتیجه سعی شده است با شناخت موانع کالبدی واجتماعی حضور زنان وسایر گروههای محروم،معابر تهران مرکزی اولویت بندی شده و راهکارهایی به منظور تجهیزمعابر پیشنهادشده است.

* بررسی تطبیقی توسعه فضاهای پیاده بازار قدیم و خیابان پیاده تربیت شهر تبریز،رحمت محمدزاده،حسین فلاح نژاد ،1388 :این بررسی با مقایسه پیاده راه تربیت به عنوان طراحی دوره جدید و فضاهای پیاده قدیم به عنوان محصول طراحی گذشته به این نتیجه رسیده است که فضاهای پیاده تربیت از دید بازدیدکنندگان نسبت به فضای بازار قدیم، مقبولیت بیشتری دارد.

*رفیعیان و سیفایی 1384 در مقاله ای با عنوان فضاهای شهری :بازنگری و ارزیابی کیفی بر ضرورت بازنگری در فضاهای عمومی بویژه در گرایشات نوین شهرسازی تاکید دارند.نتایج حاصل از این تحقیق نشانگر اینست که ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی شهری جهت ایجاد سرمایه اجتماعی وتقویت یکپارچگی جامعه امری ضروریست.

*فرناز نظری در پایان نامه ای با عنوان ارتقاء قابلیت پیاده مداری در محیط های مسکونی با مطالعه محله چیذر تهران(شهریور 1387) با در نظر گیری محدودیت ها و امکانات محدوده موردنظر به بهبودکیفیت محیط شهری و مناسب سازی آن برای حضور پیاده در جهت رسیدن به محله ای سالم و پایدار پرداخته است.

فرضیه تحقیق:

با توجه به این مهم که در حال حاضر محورهای پیاده موجود در کلانشهر تبریز به نحو مطلوب پاسخگوی نیازهای شهروندان نبوده وکیفیت لازم جهت جذب حضور آنان را نداشته اند، همچنین بنا به یافته های ادبیات تحقیق، فرضیه این پژوهش در این قالب بیان می شود:

"کیفیت فضاهای باز پیاده محور نقشی تعیین کننده در پدید آوردن فرصت هایی در جهت ارتقاء میزان تعاملات اجتماعی میان شهروندان دارند."

با عنایت به مطالب بالا، در ادامه این پژوهش سعی در اثبات فرضیه فوق خواهد داشت که در این راستا روش تحقیق (Research Methodology) در جهت اثبات فرضیه به شرح ذیل خواهد بود:

بیان روش :

در این رساله ابتدا با تحلیل توصیفی به شناخت فضاهای شهری و عوامل موثر بر کیفیت آن پرداخته و همچنین نظرات اندیشمندان و تجارب جهان و ایران خواهد گردید.سپس با تحلیل مقایسه ای راهکارهای مناسب جهت ایجاد و ارتقای فضاهای باز و پیاده راهها شناسایی گشته و نکات مناسب و کاربردی برای استفاده در محدوده مورد مطالعه از میان تجارب مشابه استخراج می شود.

 با توجه به دورنمای فوق، روش اصلی تحقیق در این رساله مطالعه موردی  (Case Study)  در شهر تبریز می باشد که در این راستا از تکنیک های Survey ، مطالعات کتابخانه ای، Observation و همچنین  interview جهت گردآوری اطلاعات استفاده می شود.

معرفی فصول:    

جدول زمان بندی :

فصل (2):

ادبیات تحقیق

2-1) مقدمه:

امروزه بالغ بر نیمی از مردم جهان در شهرها ساکن هستند و انتظار می رود که تا 30 سال آینده تعداد شهرنشینان جهان دو برابر روستانشینان گردد بدیهیست که این شهرنشینان علاوه بر نیازهای اولیه همچون خوراک ،پوشاک،سرپناه و...دارای نیازهای به مراتب مهمتری می باشند که تمایل به برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی بخشی از آن است که به ابعاد روحی و روانی انسان باز میگردد.حال سوالی که مطرح می شود این است که شهر های کنونی به عنوان زیستگاه بیش از نیمی از مردم جهان چه اثری بر تعاملات اجتماعی شهروندان داشته اند؟ آیا فضاهای شهری امروزی قادر به پاسخگویی به نیازهای شهروندان بوده اند؟انتظارات شهروندان از یک فضای شهری چیست؟

تا قبل از اواسط قرن بیستم،جوامع و محله های شهری بر حرکت پیاده تاکید داشتند وبه منظور انتقال دادن مردم به مقصدهایشان طراحی شده بودند پس از جنگ جهانی دوم تفکر برنامه ریزان حمل ونقل ،اقتصاد دانان و برنامه ریزان شهری بیشتر متوجه اتومبیل شد،نتیجه حاصل از این تفکر، امروزه موجب اختناق فضاهای زندگی انسانی در شهرها شده است.(کنف لاخر،1381)بنابر این لازم است که با توجه دوباره به سیستم حرکت پیاده،گامی در جهت بهبود فضاهای انسانی برداشته شود.

با توجه به مباحث مطرح شده کوشش بر اینست که عوامل موثر بر تضعیف و بهتبع تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان بررسی گردد و عوامل کیفی که منجر به  تشویق شهروندان به حضور در فضاهایی که در آنها تعاملات اجتماعی رخ می دهد شناسایی شودو بر این اساس  راهکارهای موثر جهت ارتقاء تعاملات اجتماعی میان شهروندان ارائه گردد.

از آنجائیکهاین ارتباطات انسانی و تعاملات اجتماعی میان شهروندان که در این رساله مورد بحث است در بسترشهر و فضاهای شهری رخ می دهد پرداختن به مفهوم این فضاها و همچنین مفهوم عرصه های عمومی و پیاده راهها به عنوان بخشی مهم از آن ضروریست.

2-2) فضاهای باز شهری

2-2-1)مفهوم فضا :

در رابطه با تعریف فضا،نقطه نظرات گوناگونی ارائه شده است: در حالیکه ارسطو فضا را به عنوان ظرف تمام اشیاء توصیف کرد،لایبنیتس معتقد بود فضا صرفا متشکل از روابطی است میان چیزهای بدون حجم و ذهنی.استنباط های متفاوت از فضا را می توان ناشی از تفاوت دیدگاهها و تفاوت رشته ها دانست.با توجه به این تعاریف گوناگون در رابطه بامفهوم فضا،به تبع آن فضای معماری نیز اینگونه است.به گفته وان در لان (1983) «فضای معماری با برافراشتن دو دیوار ﭘا به عرصه وجود می نهد،فضایی جدید میان خود ﭘدید می آورند واز فضای طبیعی ﭘیرامون آنها مجزا می شود». امابه گفته  چومی تعریف فضا در معماری به این معناست : «تعیین محدوده ها در ماده ای با گسترش یکسان که باید به شیوه های مختلف به آن شکل داد»(مدنی پور،1996)

با جمعبندی نقطه نظرات فوق آنجه که در این رساله به عنوان فضا یاد می شود متشکل از دو بعد فیزیکی و اجتماعی است که هم شامل اشیا،احجام و ابعاد ذهنی بدون حجم بوده و بعد انسانی_اجتماعی نیز در دل دارد.به عبارت دیگر درتعریف فضا باید ابعاد فیزیکی ، اجتماعی و ارتباط میان این ابعاد را در نظر بگیریم.

دیاگرام 1.ابعاد فضا

بدیهی است  پس از نیل به تعریفی مشخص از فضا به عنوان بستر محیط مصنوع که محیط شهر نیز جزوی از آن محسوب می شود، قدم بعدی بایستی در شناخت شهر و رسیدن به مفهومی  معین از شهرکه فضاهای جمعی وپیاده راهها را به عنوان ظرفی برای تعاملات اجتماعی در دل دارد،برداشته شود.

2-2-2)مفهوم شهر

ساوج و آلن وارد 2003 سه استراتژي را درباره درك ساختار تفاوت مفاهیم شهري  مورد تحليل داده اند.

رويكرداول  :رویکردی معماری که در آن تنوع معاني شهري به صور متفاوت معماري آنها نسبت داده مي شود و روشي كه با آن مردم سيماي شهر را بر اساس تجربيات خود تفسير كنند مورد فراموشي قرار گرفته است.

نگرش معمارگرایانه به شهر یا به عبارت دیگر تاکید بیش از حد به فرم کالبدی که بیشتر بعدفیزیکی را دربر میگیرد علاوه بر اینکه نگاهی تک بعدی به شهر محسوب میشود،ابعاد دیگر شهر همچون تولیدات اجتماعی را نادیده گرفته و تعریفی ناقص از مفهوم واقعی شهر را بدست می دهد،بنابراین نمیتواند تعریف جامع و کاملی باشد.

 رويكرد دوم الهام گرفته ازنظريات هانري لوفوبر كه در آن فضا، پديده اي با ساختار اجتماعي تلقي مي شود.در اين ديدگاه تاكيد مي شود كه فرآيندهاي اجتماعي و فرهنگي مستقل از صورت ساختماني شهر معنا مي يابند.يعني به توصيف انگاره هاي ذهني _فرهنگي از مكانها توجه مي كند واز مرتبط كردن معناي شهر با تجربه فردي ناتوان است.بر خلاف دیدگاه اول که تاکیدی افراط گونه بر مفهوم فرم(بعد فیزیکی) داشت،این دیدگاه نگرشی کاملا متناقض داشته و ساختار اجتماعی را که به تعبیری فرآیند محسوب می شود مورد توجه قرار می دهد به طوریکه فرم یا شکل کالبدی شهر جایگاهی در این نگرش ندارد،حال آنکه تعریف شهر بدون پرداختن به ویژگی های کالبدی-فیزیکی آن نمیتواند تعریفی کامل باشد.

رويكرد سوم :مربوط به نظريات والتر بنيامين در رابطه با جامعه شناسي شهري است; او معناي شهر را فصل مشترك بين خاطرات و تجربيات شخصي و ساختار تاريخي ارزشها و معاني مسلط (اجتماعي) مي داند.از نظر وي شهر عرصه ظهور عيني وآشكار تضادهاي فرهنگي ونقد فرهنگ هاي مسلط است.

تعمق در دیدگاه های متفاوت مذکور که  رویکرد اول آن با دید معماری شهر را تعریف می کند و رویکرد دوم و سوم آن صرفا عامل انسانی را در نظر میگیرد ،اینطور می نمایاند که پرداختن به تنها قسمتی از ابعاد و عوامل موجود در شهر ما را در درک صحیح از مفهوم شهر ناتوان ساخته و منجر به دیدی صرفا تک بعدی و محدود می گردد،بنابراین ضروریست که این ابعاد به موازات یکدیگر مورد توجه قرار گیرد تا بتوانیم با تلفیق این دیدگاه ها مفهوم جامعی از شهر بدست آوریم.

آنچه که در این رساله در رابطه با مفهوم شهر،مدنظر است تعریفی است که هم بعد فیزیکی و هم بعد انسانی-اجتماعی را  در بر داشته باشد،به عبارت دیگر فرم ها و فرآیندها در کنار هم و به موازات هم مورد بررسی قرار می گیرند.

در این میان لازم است به دیدگاه مدنی پور در رابطه با مفهوم شهر بپردازیم ،مدنی پور1996در رابطه با ساختار شهر به دو دیدگاه اشاره میکند که این دو دیدگاه نیز همچون رویکردهای مطرح شده از طرف ساوج و وارد نگرشی تک بعدی به مفهوم شهر دارند ؛

دیدگاه اول نظریه پردازانی چون اسمایلز1955،ریکی1972شکل شهر را مجموعه ای ازساختمان و اشیا می بینند .در این دیدگاه که نگرشی صرفا فیزیکی به شهر است شهر را تنها در ابعاد مادی در نظر میگیرد در حالیکه شهر علاوه بر محیطی فیزیکی ،متشکل از مردم و فرهنگ های گوناگون است. با توجه به تعریف ممفورد1961 که  شکل شهر را نمادی از بهم بافتگی روابط اجتماعی دانسته است،می توان به وجه تمایز محیط فیزیکی و شهر پی برد.

دیدگاه دوم برگرفته از نظریات راجرز1971 وبروتچی 1985شکل شهر را مقری برای روابط اجتماعی می داند. دید گاه دوم نیز نگرشی تک بعدی به شهر دارد زیرا که شهر علاوه بر شهروندان و روابط اجتماعی میان آنها بعد فیزیکی را نیز شامل می شود.همچنانکه تیبالدز 1992در زندگی یک شهر کاربریها و فعالیت ها را مهم تر دانسته است.

در حالیکه مدنی پور در مقابل این دو دیدگاه، دیدگاه سومی را مطرح می کند:دیدگاهی اجتماعی- مکانی مدنی پور به جای این دو دیدگاه متناقض مطرح می شود در اصل او حالتی بینابین را در نظر میگیرد. این دیدگاه  به صورت بینابین هم نقش عامل فیزیکی_مکانی را در شکل شهر موثر دانسته و هم عوامل اجتماعی را دراین مقوله دخیل دانسته است. جمع بندی نگارنده از دیدگاه های فوق الذکر در دیاگرام (2) آورده شده است.  

دیاگرام شماره 2.رویکردهای مختلف در رابطه با معانی شهر

آنچه که بطور خلاصه از دیاگرام بالا بدست می آید اینست که محیط فیزیکی که خود متشکل از محیط طبیعی و محیط مصنوع است به همراه عامل اجتماعی یعنی انسان و فعالیت هایش ،شهر را شکل میدهند.بنا به گفته مدنی پور شکل شهر،هندسه یک پیوستگی اجتماعی_مکانی است.

شکل شماره 3.عناصر پدید آورنده شکل شهر

با توجه به مطالب مذکورو مطالعه دیدگاههای مختلف اینطور میتوان نتیجه گرفت که پذیرفتن هر کدام از دو دیدگاه اول نمی تواند عاقلانه باشد زیرا که هر دو دارای نقص و نشان دهنده تنها قسمتی از واقعیت است.بنابر این دیدگاه سوم که از طرف مدنی پور ارائه گردیده نزدیک به واقعیت بوده و تاکیداین رساله بر آن است،همچنانکه رساله حاضر در راستای بررسی روابط اجتماعی میان شهروندان در بستر پیاده راهها و فضاهای باز شهری است که بخش مهمی از فضاهای شهری به حساب می آید.

بنابراین لازم است که فضاهای شهری به عنوان جزوی از شهر مورد تحلیل قرار گرفته و تعریف شوند.

2-2-3)مفهوم فضای شهری

زوی(1957)فضای شهری را اینگونه تعریف می کند :« جایی که خیابان ها ،میادین،ﭘارکهاو زمین های بازی وباغ ها همگی فضاهایی خالی اند که محدود شده اند یا طوری تعریف شده اند که فضایی محصور را ﭘدید آورند.»

کولکوهن1989 فضای شهری را به دو گونه تعریف می کند: فضای اجتماعی و فضای ساخته شده و مصنوع.فضای اجتماعی ،تداعی های فضایی نهادهای اجتماعی است که مورد مطالعه جامعه شناسان وجغرافیدانان می باشد تمایل این دیدگاه دیدن ویژگی های فیزیکی محیط مصنوع به عنوان فراپدیده ای است ،از سوی دیگر،فضای مصنوع متوجه فضای فیزیکی ست بدین ترتیب آنچه که مورد توجه معماران است مورفولوژی فضاست،طریقی که فضا بر ادراک ما اثر می گذارد وشیوه ی به کارگیری فضاو معنایی که از آن میتوان استخراج کرد. به گفته کولکوهن این دیدگاه به دو رویکرد می انجامد: آنکه فرم ها را مستقل از کارکرد می بیند و آنکه کاربردها را تعیین کننده فرم ها می داند و در ارتباط متقابل فرم و کارکرد است که دیدگاه دوم  به رویکرد جغرافی دانان و جامعه شناسان نزدیک می شود اما برعکس معمار همواره عاقبت به فرم علاقه دارد به هر نحوی که این فرم ها تولید شوند.

درهرحال در رویکردی با توجهات اجتماعی به محیط شهری نه می توان شیوه تک بعدی و تنگ نظرانه معماری و برنامه ریزی مدرنیستی را در ترکیب فضاهای اجتماعی و فیزیکی قبول داشت و نه فرار از واقعیت سیاسی همراه با عدم توجه پست مدرنیستها به فضای اجتماعی را درهمین حال جدایی میان فضای اجتماعی و فیزیکی، شکاف میان معماری و علوم اجتماعی را با برداشتهای متفاوتشان ازفضا افزایش داده است.(مدنی پور،1996)

از نظر مدنی پور در تله تفاوت افتادن و ندیدن رشته اتصال میان انسانها مارا از پدید آوردن محیطی فیزیکی و اجتماعی بهتر ناتوان می کند به طور کلی در جستجوی مفهومی ازفضا به این نتیجه رسیده ایم که در درک فضای شهری باید ابعاد فیزیکی، اجتماعی و نمادین آن را هم زمان به حساب آورد. بنابر این فضا را هم  می توان انباشت هایی از مردم و اشیاء مادی دانست و نیز فضای شهری را از دید مردم و زندگی روزمره آنها نگاه کرد. به عقیده سنت1994 ;اکنون ما فضاهای شهری را بر حسب سهولت گذشتن با اتومبیل از میان آنهامحاسبه می کنیم یعنی سرعت حرکت در شهر با کاستن از تماس ما با بافت شهری ارتباط مستقیم دارد.این عدم تماس با دیگر انسانها و با فضای شهری بر درک ما از فضای شهری و نیز بر رویکردهای ما به طراحی شهری تاثیر چشمگیری دارد.(همان )

پاکزاد1385 فضای شهری را ظرفی برای وقوع انواع فعالیت های فردی و یا گروهی شهروندان دانسته و آنرا به دو دسته کلی 1)فضاهای باز 2)فضاهای بسته تقسیم می کند:فضاهای باز آندسته از فضاهایی که همچون محیط طبیعی در درون و اطراف شهرها جای گرفته اند و فضاهای بسته آندسته از فضاهایی که ساخته شده و به صورت محصور هستند.

لوئیز ممفورد به همبستگی اجتماعی و ارتباطات متقابل چهره به چهره ، تحرک فکر و اندیشه تاکید داشته و معتقد است که طراحی شهری قرین بازسازی تمدن است و باید امکان همزیستی و مشارکت را برای زندگی جمعی پدید آورد.بنابراین توجه بیش از حد به فضاهای خصوصی را نفی می کند چراکه  در آن صورت ارزش های اجتماعی نادیده گرفته  می شود و نهایتا انسان شهری هرچه بیشتر از گذشته منزوی شده و زندگی جمعی در فضاهای شهری کمرنگ می شود.(پاکزاد،1386)او معتقد بود که عملکرد اساسی شهر شامل دادن شکل جمعی به شهر است و عملکرد اجتماعی فضاهای آزاد در شهر تجمع افراد را ممکن می سازد.(شوای،1384)

فضاهای شهری در ارتباط متقابل با شهروندان هستند پس در راستای پاسخ به سوال این رساله که آیا فضاهای شهری پاسخگوی نیازهای ساکنین خود هست یا خیر؟باید فضاهای شهری را به عنوان ظرفی برای روابط انسانی شهروندان ببینیم.فضای شهری نه صرفا دارای بعد مکانی _ فیزیکی است و نه فقط دارای بعد اجتماعی بلکه هردوی این ابعاد باهم در رابطه ای دو سویه می باشند.

شکل شماره 4.ارتباطی دو سویه میان عناصر شهری

بنابراین در این رساله ملزم به شناسایی نیازهای  افراد و عوامل جذب شهروندان به فضاهای شهری هستیم و همچنین ضروریست که عوامل موثر بر  کیفیت فضاهای شهری مورد بررسی قرار گیرد.بعلاوه همانطور که اشاره شد فضاهای شهری دارای 2 دسته بندی عمده می باشد که فضاهای باز و فضاهای بسته را شامل می گردد ، تاکید رساله حاضر بر فضاهای باز علی الخصوص فضاهای جمعی می باشد که در ادامه مطلب به تعریف آن خواهیم پرداخت.

2-2-4)فضاهای عمومی در ایران

 سابقه فضاهای باز شهری در ایران به فضاهای باز وسیعی بر می گردد که دارای محدوده ای محصور یا کمابیش معین بودند و در کنار راهها و یا در محل تقاطع آنها قرار داشته و دارای کارکردی اجتماعی ،ارتباطی ،تجاری ،ورزشی ،نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بودند و میدان نامیده می شدند ونیز میدانهای کوچک ارتباطی درون محله های مسکونی که میدانچه نام داشتند.)سلطانزاده،1370)

در شهرهای سنتی ایران که رشدی ارگانیک داشته اند فضاهای عمومی شکل مطلوب تری داشته اند بازارها و میادین عمومی به عنوان شکلی از فضاهای عمومی نقش مهمی در ایجاد ارتباط میان مردم ایفا میکردند.بعلاوه این فضاهاکه در ایجاد حس اعتماد به مردم کمک کرده و باعث افزایش حس همبستگی و تعلق در مردم  میشوند در حقیقت این فضاها فراتر از مکانهایی صرفا برای تفریح هستند.(رفیعیان و سیفایی،1384)

2-2-5) مفهوم فضای جمعی

در رابطه با مفهوم فضای جمعی بر اساس فرهنگ انگلیسی آکسفورد واژه public به معنای کلی و در اکثر معانی متضاد خصوصی است.همچنین شامل این تعاریف نیز می شود ؛ مربوط و یا متعلق به مردم به عنوان یک کلیت که بر جامعه یا ملتی که متعلق است تاثیر می گذارد یا متوجه آن است.از دیدگاه والرز ؛فضای عمومی ،فضایی است که در آن با غریبه ها سهیم هستیم مردمی که اقوام ،دوستان و  یا همکار ما نیستند ،فضایی است برای سیاست ،مذهب ،داد وستد و ورزش ؛فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی.(مدنی پور،1996)

بطور کلی فضاهای عمومی شهری 2 معیار اصلی را باید داشته باشند تا به عنوان یک فضای شهری قابل تعریف باشند:

·        انسجام : فضای شهری باید دارای یک هویت یکتا باشد.

·        کاربری همگرا : فضا باید قابلیت استفاده از کاربری های مختلف را بررای شهروندان فراهم آورد که به معنی پرداختن به مفهوم کاربری های مختلف در شهر و چگونگی شکل دهی به آن است.(پورجعفر،محمودی نژاد،1388)

پور جعفر و محمودی نژاد شرط اساسی فضاهای عمومی را تعامل و مراودات اجتماعی دانسته و وظایف فضاهای عمومی را به تعبیر کریست2000 اینچنین توصیف می کنند:

·        ابزاری جهت ارتباطات و مراودات  شبکه های اجتماعی

·        مکانی برای رویارویی و مراسمات شهروندی

·        مدیریت و هماهنگ سازی فعالیت های شهروندی

تیبالدز 1992عرصه عمومی را چنین می داند ؛« تمام بخشهای بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند، بدین ترتیب خیابانها ، پارکها و میادین شهرک یا شهر به ساختمان هایی که محصورشان می کند و محدوده شان را مشخص می کنند گسترش می یابد.»بنابر این عرصه عمومی مهمترین بخش از شهرک ها و شهرهای ما است جایی که بیشترین اندازه از تماس و تعامل انسانها روی می دهد.

لینچ عنوان کرده است که فضاهای باز عمومی امکان انگیزش و انتخاب آزاد میان رفتارها، حرکت ها و اکتشافات بصری را برای تعداد معنی داری از مردم شهر فراهم می آورد ،در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندد و افراد در یک محیط اجتماعی جدید باهم اختلاط یابند.(پاکزاد،1383)

به نظر می رسد تعاریف مطرح شده در رابطه با فضای عمومی بر دسترسی بدون محدودیت شهروندان به فضاهای موجود در شهرها و همچنین مشارکت در فعالیت های متنوع تاٌکید می کنند که قابل ذکر ترین این فعالیت ها، تعاملات اجتماعی است که در نتیجه این دسترسی محدود نشده در فضاهای شهری به خصوص فضاهای باز پیاده محور روی می دهد.موید این مطلب گفته اموس راپاپورت(1977) است که معتقد است فضای شهری ،فرآیند اجتماعی شدن افراد را تسهیل و عرصه مهم اعمال هنجارها و موازین اجتماعی است.

قاسمی 1383در رابطه با فضاهای باز شهری اینچنین می گوید ؛«فضای باز شهری برای شهروندان و تبلور زندگی جمعی آنهاست و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها باشد .در این فضاها شهروندان با همدیگر برخورد اجتماعی چهره به چهره دارند تصویر ذهنی شهروندان از این فضاها و مقیاس آنها به گونه ای است که فضایی متنوع و پر از رویداد را توقع دارند مخاطبان این فضاها را طیف وسیعی از اقشار اجتماعی ،گروههای سنی مختلف و نظایر آن تشکیل می دهند.»

پاکزاد1383 فضای باز شهری را به اینصورت تعبیر می کند: عرصه تجمع انسانها ،فعالیت ها و رفتارها و در یک کلام رویدادهایی که در گذشته حادث شده و در خاطرات جمعی و فردی ثبت می شوند وقایعی که در حال حاضر در زندگی روزمره شهروند نقش ایفا کرده و همچنین امیال و توقعاتی که از آن مکان برای بهبود زندگی جمعی اش تصور می کند.

پارسی 1381 عنصر نسبتا پایدار محتوای فضای شهری را حیات مدنی می داند و معتقد است فضای شهری بستر آن زندگی عمومی و اجتماعی جامعه است که در فرآیند تحول زندگی زیستی_اجتماعی به یک زندگی اجتماعی و روانشناختی بواسطه بن مایه های خردگرایانه ،مشارکت آگاهانه و فعالانه نظری و عملی واجد کیفیت عالی ارزشهای انسانی و مدنی شده است.او عقیده دارد موضوع خلق فضای شهری مطلوب ،پویا و سرزنده به لحاظ کارکرد اجتماعی ،روانی ،فرهنگی ،اقتصادی و محیطی_کالبدی آن یکی از اهداف راهبردی ارتقای کیفیت محیط مصنوع شهری وبا راهبردهای اجتماعی پیوند دارد و چنین نتیجه می گیرد که فضای شهری محصول نیروهای تاریخی و اجتماعی _فرهنگی جامعه است و این فضاها بیش از هر فضای دیگری در شهر عرصه اعمال متقابل اجتماعی وغلبه هنجارها و موازین و ارزش های اجتماعی _فرهنگی بوده نیازمند عقلانیت رفتاری ،کنترل اجتماعی ،مشارکت اجتماعی در ارزشها و اعمال و بیش از سایر فضاها با سرمایه گذاری اجتماعی _فرهنگی مردم عرصه بیان خویشتن مردم ،آزادی ،تکثر،تنوع،هماهنگی و تحمل اجتماعی است.در یک کلام فضای شهری بستر حیات مدنی جامعه می باشد.

منبع : پارسی 1381

آنچه در دانش طراحی شهری برای فضای باز شهری ارزش محسوب می شود نقش اجتماعی این فضاهادر افزایش تعاملاتی است که در زندگی جمعی شهروندان ایفا می کند ،بررسی تاریخی شهرهای مغرب زمین نیز شاهدی است بر این مدعا.از دوران یونان باستان تا قرن بیستم  شهروند اروپایی مهمترین و مردمی ترین رویدادهای جمعی خود را در میدان برگزار می کرد.واژه یونانی آگورا و رومی فوروم به معنای تجمع شهروندان بود .پلازا و انواع فضاهای مشابه در میان اقوام اروپایی ،خواه انگلیسی ، آلمانی و یافرانسوی و مانند اینها قلب تپنده شهر و محل گردهمایی و تعامل اجتماعی بود. در بستر شهرهای سنتی ،فضاهای عمومی نظیر میادین عمومی و بازارها نقش ایجاد ارتباط میان مردم را داشتند مکانهایی که در آنها شکل از کنش متقابل اجتماعی میان شمار زیادی از مردم امکان پذیر می شود.

جایگاه فضای عمومی در اکثر مطالب مربوط به طراحی و برنامه ریزی شهری نشان از اهمیت این بخش از فضای شهری است. آنچه که در این رساله به عنوان فضای عمومی  مطرح است فضایی است که افراد یا سازمان های خصوصی آنرا کنترل نمی کنند و از این رو به روی عامه مردم گشوده است بدون تفکیک آنها از نظر طبقه اجتماعی ،قومیت ،نژاد و سن. جایی که تعاملات اجتماعی و تجربه روزمره زندگی شهری در آن روی می دهد .

کیفیت فضای شهری

چگونگی یک چیز که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر مخاطب می گذارد کیفیت فضایی نامیده می شود.امروزه مباحث کیفی، ملکه ذهن هر کارشناس شهری در کشورهای صنعتی شده و در راستای ایجاد و بسط جامعه مدنی همه به صرافت ارتقاء کیفی محیط پیرامون خود افتاده اند خواه این لایه اجتماعی-سیاسی باشد خواه روحی-روانی(پاکزاد،1381)

انجمن شهرسازی امریکا در گزارشی سه کیفیت پایه ای را که زمینه سلامت یک شهر را برجسته می کند مشخص می کند : جاذبه ها،دسترسی و آسایش

جاذبه ها : جاذبه هایی مثل تاسیسات هنری، امکانات فرهنگی یا گذران اوقات فراغت ، تعلیم و تربیت ، بهداشت و یا خدمات دیگر و در دسترس بودن فضا برای زندگی و کارکردن همه به زنده نگه داشتن یک مرکز کمک می کند.

دسترسی : سهولت دسترسی و حرکت به زمان و هزینه رسیدن به مکان از جایی که مردم در آن زندگی می کنند.

آسایش : آسایش یا اینکه چه اندازه یک مرکز به عنوان یک مکان خوشایند است، این واژه بازتابی از یک محیط جذاب و خوب حفاظت شده است و عوامل موثر بر آن عبارتند از امنیت، منظر ، احساس هویت(چاپمن،1386)

در جهت  دسته بندی عوامل کیفی فضاهای شهری بنتلی و سایرین 1985 هفت شاخصه کیفی را برای مکان بر می شمرند که این شاخصه ها می توانند بر جذب مردم  به سوی آن فضا یا مکان موثر واقع شوند.این 7عامل در شکل  نشان داده شده است.

شکل شماره6 .عوامل پاسخگویی محیط به نیازهای شهروندان

بنتلی و همکاران، 1985

نفوذ پذیری : فضاهایی به مردم قدرت انتخاب می دهند که برایشان قابل دسترسی باشند.بنابراین حدی از قدرت انتخاب که یک محیط به مردم می دهد تا بدان طریق از مکانی به مکان دیگر بروند یک معرف کلیدی جهت ارزیابی پاسخدهندگی آن محیط تلقی می گردد.

گوناگونی : دلالت بر ویژگی های محیطی مکان هایی می کند که واجد فرم ها ،استفاده ها و معانی گوناگون باشند. تنوع کاربری نکته کلیدی اصل گوناگونی به مثابه یک کل می باشد.

خوانایی : مردم موقعی می توانند از منافع گزینه هایی که آن کیفیات را عرضه می دارند بهره گیرند که بتوانند سامان فضایی مکان و آنچه را که در آنجا می گذرد درک کنند.

انعطاف پذیری : مکانهایی که بتوانند برای منظورهای و تنوعی به کار آیند در مقایسه با مکانهایی که برای کاربری مشخص و محدودی طراحی شده اند حق انتخاب های بیشتری را به کاربران عرضه می دارند.

تناسبات بصری : مردم اماکن را بر مبنای معانی مترتب بر آن تعبیر و تفسیر خواهند نمود.وقتی که این معانی پشتیبان پاسخدهندگی محیط باشند،مکان دارای کیفیتی است که ماآنرا مناسبات بصری می نامیم.

غنای حسی : کیفیتی که تنوع تجربیات حسی را که موجد لذت استفاده کنندگان هستند افزایش می دهد.

رنگ تعلق : ایجاد این امکان که کاربران بتوانند به محیط های موجود رنگ تعلق بدهند اهمیت ویژه ای دارد.تا اکثر مردم به محیطی برآمده از علایق،ارزشها ونشانه های شخصی خویش دست پیدا می کنندو در آن مشارکت نمایند.(بنتلی و دیگران،1985) 

طراحی مبتنی برمقیاس انسانی : در مقیاس خرد طراحی پهنه های پیاده نیازمند توجه بیشتریدر مقایسه با طراحی برای وسایل نقلیه است.عابرانی که با سرعت 3.5 فوت (1.1متر) در ثانیه حرکت می کنند،بهتر می توانند جزئیات نمای ساختمان ها،ویترین مغازه ها،شیب پیاده روها، کیفیت نیمکت ها و نظایر اینها را درک کنند.(انجمن شهرسازی امریکا،1387)

با توجه به نظرات مطرح شده نقش بسیار مهم فضاهای باز عمومی در تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان و تقویت حس جمعی آنان که یکی از موضوعات اصلیست که به آن خواهیم پرداخت، نمود می یابد. همانطور که از بحرینی نقل شد 2عامل فرهنگ و محیط در بروز رفتارهای انسانی موثرند،از آنجا که امکان تغییر فرهنگ در کوتاه مدت میسر نیست،میتوان با ارائه راهکارهایی جهت  طراحی وبکار گیری عوامل موثر بر کیفیت و مناسب سازی محیط که فضاهای باز نیز در زمره آن قرار میگیرد بر نمود های رفتاری شهروندان تاثیر گذاشت و آنان را به حضور در فضاهای جمعی ترغیب نمود.

در این میان در معرفی فضاهای با کیفیت جهت تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان می توان بافت سنتی شهرهای ایرانی را یاد کرد که میادین و بازار های آن نقشی موثر در ارتباطات میان شهروندان داشتند موید این مطلب نظر کریستوفر الکساندر است. الکساندر سیستم ارگانیک شهرهای سنتی را که در آنها نوع  و شکل فضاهای شهری به مرور زمان و متناسب با نیازهای ساکنان شکل گرفته بود جذاب تر از شهرهای جدید طراحی شده و  درخت گونه می یابد .

به گفته الکساندر1965هر موقع قسمتی از یک شهر جدا می شود و ساختار درختی جایگزین ساختار سمیلاتیک موجود می شود شهر گامی بسوی تجزیه و گسیختگی بر می دارد.اگر ما شهرهائی که ساختار درختی دارند ( شهرهای طراحی شده امروزی  مانند چندیگار یا شهرهای جدید بریتانیا) بسازیم، آنها زندگی ما را گسیخته و تکه تکه خواهند کرد.

جمعبندی نظرات مطرح شده در رابطه با عوامل کیفی فضاهای عمومی شهری در دیاگرام نشان داده شده است.

جدول شماره2. فضا در راستای پاسخگویی به نیازهای انسانی

می توان نتیجه گرفت که 13عامل از جمله عوامل تاثیرگذار در کیفیت فضاهای شهری محسوب میشود ،در این میان عواملی که در این رساله بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت مطابقت فضاهای عمومی شهری با نیازهای شهروندان،داشتن مقیاس پیاده ،تنوع کاربری،غنای حسی ،رنگ تعلق اجتماعی پذیریست  که در ارتباط نزدیک با موضوع این رساله است.

جمعبندی از مطالب فوق موید این مطلب است که کیفیت فضاهای شهری نقشی مهم در میزان فعالیت های جمعی بویژه تعاملات اجتماعی میان شهروندان دارند.بنابراین جهت افزایش فعالیت های اجتماعی علی الخصوص تعاملات اجتماعی لازم است که عوامل موثر بر  کیفیت فضاهای شهری مورد  مطالعه و شناسایی قرار گرفته ودر برنامه ریزی و طراحی ها مورد استفاده قرار گیرند.

2-2-7)مفهوم پیاده راه

دو ویژگی عابر پیاده باعث تمایز نحوه حرکت او از سایر انواع ترددها میشود :

*انعطاف پذبری

*خود تنظیمی نسبتا سریع (کنف لاخر،1381)

حرکت پیاده طبیعی­ترین، قدیمی­ترین و ضروری­ترین شکل جابجایی انسان درمحیط است و پیاده­روی هنوز مهم­ترین امکان برای مشاهده مکان­ها، فعالیت­ها و احساسشور و تحرک زندگی و کشف ارزش­ها و جاذبه­های نهفته در محیط است .

پیاده­روی دارایاهمیت اساسی در ادراک هویت فضایی، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت­های محیطیاست. چهره شهر بیشتر از طریق گام زدن در فضای شهری احساس میشود. به طور کلیمی­توان حرکت پیاده را به هفت فعالیت مختلف تقسیم کرد که عبارتند از:

قدم زدن،ایستادن، نشستن، درازکشیدن، دویدن، بازی کردن و تماشا کردن.

ادراک محیطی بسته به شیوه جابجایی انسان تغییر میکند پیاده روی بیشترین نزدیکی را به محیط وارد و اجازه می دهد فرآیند تفسیر و به خاطر آوردن منسجم تر باشد.از نظر مکانی ، زمانی و روحیه ای که هر پیاده دارد می توان احساسات و تجربیات او را به گونه ای تشریح نمود این خصوصیات می تواند شامل نحوه حرکت ، سرعت قدم برداشتن ، احساس بودن و یا نحوه منطبق شدن با محیط زیست ،محدود بودن فضا برای حرکت های مختلف باشد و خلاصه کلیه این عوارض هستند که تصویری در ذهن عابر پیاده به جای می گذارند.(شفیعی ،1380)

راه رفتن در خیابان شکل ابتدایی از تجربه کردن شهر به ما می دهد. پیاده ها کسانی هستند که بدنشان از کلفتی و نازکی متنی شهری پیروی می کند که خودشان آن را می نویسند بی آنکه بتوانند بخوانند. پیاده روی حتی اگر فقط پرسه زدن و یا دیدن ویترینهای مغازه باشد باعث می شود مردم  در این حرکت ها و در واکنش نسبت به نام های مکان های شهری ،داستانهایی ابداع کنند و به فضاهایی که وارد می شوند معنایی بخشند مفاهیمی که نهاد بیگانه و عقیم شده شهر رابه چالش می خوانند.وی همچنین معتقد است،گردش کنندگان در پاریس بهترین نمونه پیاده ها در شهر اند که نمایانگر خودجوشی و چالش در برابر نظم تثبیت شده هستند،آنها بیشتر به جنبه های ریز مقیاس زندگی خیابانی علاقه داشتند تا شهری رسمی و عمومی که هوسمان خلق کرده بود.او به موضوع حرکت مردم در شهرها پرداخته است و بر اهمیت روابط مکانی پیکره های انسانی از راه دیدن ،شنیدن ،لمس کردن و همچنین نحوه ای که به یکدیگر مرتبط می شوند تاکید می کند.(مدنی پور،1996)

انتخاب راه بستگی به هدف فرد دارد و آب و هوا و احساس پیاده نیز بسیار مهم است : مثل میل به پیاده روی ، میل به بازی و تجربه محیط ، وقت گذرانی ، خرید و شرکت در فعالیت های جمعی.اگر در مسیر عبور پیاده ها نقاطی با مشخصه به خصوص با عملکرد خاص وجود داشته باشد و یا اینکه بتوان مسیر را به روشنی و راحتی دید و ایمنی در آن وجود داشته باشند اعتماد عابر جلب می شود و رابطه خوبی با محیط زیست خود برقرار نماید.(شفیعی ،1380)

یکی از تحولات اخیر در گرایش­های جدید شهرسازی جهان، توجه به حرکتپیاده و نیازهای آن به عنوان یک موضوع فراموش شده مهم شهری است. امروزه تاکید بیشاز حد بر حرکت سواره و حل مسایل مختلف آن و غفلت از ساماندهی و برنامه­ریزی برایحرکت پیاده، یکی از نقایص شهرسازی معاصر محسوب می­شود. در چند دهه اخیر، در نتیجهاوج­گیری و حاد شدن مشکلات شهری مانند آلودگی محیط، دشواری رفت­و آمد، ناامنیراه­ها، انحطاط مراکز تاریخی شهرها، افت کیفیت فضاهای شهری، افول ارزش­های بصری و ... واکنش گسترده­ای علیه سلطه حرکت موتوری و کاهش تحرکات پیاده در جهان به­وجودآمده است.در این زمینه، بازیابی و توسعه فضاهای پیاده به یکی ازمحورهایبرنامه­ریزی و طراحی شهری بدل شده که از آن به عنوان  "جنبش پیاده­گستری"یادمی­شود.                   
جنبش گسترش فضاهای پیاده، نه­تنها سیمایکالبدی شهرها را عوض کرده، بلکه تغییرات نوینی در کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعیو فرهنگ مردم به­وجود آورده است. همچنین الگوها و روش­های جدیدی برای حل مسایل شهریارایه داده که باعث تحولی عمیق در نظریه­ها و روش­های شهرسازی، به ویژه در عرصهساماندهی فضاهای شهری شده است.

پیاده محوری علاوه بر اینکه نقشی موثر در کیفیت محیطی ایفا می کند اثری بسیار مهم نیز بر بعد اجتماعی فضای شهری داشته که در این رساله این ابعاد اجتماعی در رابطه با فضاهای جمعی پیاده محور مورد تاکید است.

2-2-8)تعریف پیاده راه

در ساماندهی مراکز شهری می توان محیط مناسب و ایمن برای تردد عابرین پیاده را از طریق اعمال ممنوعیت کامل یا نسبی تردد وسایل نقلیه در برخی از معابر تامین نمود.(دفترتحقیقات و معیارهای فنی،1375)

پهنه پیاده مدار مکانی است که ساکنان آن با هر سن و توانایی میتوانند امنیت و راحتی ، تناسب و جذابیت در پیاده روی را ، نه تنها در هنگام فراغت بلکه در استفاده از تجهیزات و آمد و شد نیز احساس کنند.(انجمن شهرسازی امریکا،1387)

معابر پیاده یا پیاده­راه­ها،معابری محصور و بسته به ترافیک سواره و با بالاترین حد نقش اجتماعی هستند که تسلط کامل با عابر پیاده بوده و تنهااز وسایل نقلیه موتوری به منظور سرویس­دهی به زندگی جاری در معبر استفاده می­شود. این معابر می­توانند به صورت کوچه، بازار، بازارچه، مسیری در میدان، پارک یا فضاییک مجتمع شکل بگیرند. پیاده راه­ها با از میان بردن ترافیک عبوری سواره در بخشی ازشهر ایجاد می­شوند، و به دلایل معمارانه، تاریخی یا تجاری شکل می­گیرند.

پیاده­راه­ها، محل حضورهمه شهروندان و مشارکت آنان در زندگی جمعی­شان می­باشد. این فضاها در مقیاس همه شهرعمل کرده و پذیرای گروه­های مختلفی از شهروندان می­باشدو علاوه بر نقشارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش و تماشا و ... فراهممی آورد.

جیکوبز با انتقاد از تفکر مدرنیستی در رابطه با خیابان ،بر اهمیت پیاده راهها تاکید دارد.گوردن کالن نیز در کتاب منظر شهری به تائید جیکوبز و بر خلاف نظر معماران مدرنیست ،محیط شهری را در صورتی مطلوب می داند که حضور انسان به صورت پیاده در شهرها ممکن و مقیاس شهرها نیز مقیاس انسانی باشد.(کالن،1959)

راب کریر در سال 1975 در کتاب فضای شهری ساختار شهر را متشکل از خیابان و میدان می داند و به نقش اجتماعی خیابان و نظارت اجتماعی در خیابان از سوی مردم توجه بیشتری دارد.او به لزوم نماسازی جداره های خیابان و رعایت مقیاس انسانی در فضای خیابان نیز توجه می کند او معتقد به اهمیت ارزشهای کلاسیک سنتی در کنار نیاز های معاصر بوده و از مخالفان شهرسازی مدرن است.

2-2-9)تاریخچه پیاده راه

داوینچی در طرح های خود برای شهری ایده آل پیشنهاد کرد که مسیر عابرین پیاده ، عابرین سوار بر اسب و وسایل نقلیه و قایق ها در سه سطح به ارتفاعات مختلف ساخته شوند.(چرمایف و الکساندر،1376)

نخستین اقدام در جهتتفکیک حرکت سواره از پیاده در دنیا، در سال 1858 توسط شهرساز و معمار امریکایی بهنام "اولمستد" صورت گرفت. طی این اقدام اولمستد در طراحی پارک مرکزی نیویورک، برایعبور پیادگان پلی از سنگ روی جاده وسایل نقلیه بنا نهاد. در ایالات متحده آمریکا،پس از جنگ جهانی دوم این نوع خیابان­های پیاده با نام ""Mall شکل گرفتند که بیشتر همسو با مقاصدتجاری در مرکز شهرها بودند و در عین حال هدف­شان ایجاد محیط­های مطلوب برای خرید وگردش در شهرها بود.

در کشورهای اروپایی پس از جنگ جهانی دوم و در پی بازسازی خرابی های ناشی از جنگ بخش مرکزی و تاریخی شهرهای اروپایی به روی ترافیک سواره بسته شدو این روند تا سال 1975 ادامه یافت تا اینکه تقریبا  بخش مرکز ی اکثر شهرهای اروپایی پیاده محور گردید.

امروزه ضرورت رویکرد مجدد به حرکت پیاده به عنوان سالم ترین روش حمل و نقل شهری مورد توجه جدی مدیران شهری قرار گرفته و سرلوحه برنامه های کاری خود قرار داده و همایش های گوناگونی در سطح جهان به منظور تبیین اهمیت موضوع و تبادل نظر در این زمینه برگزار می شود.

ازجمله کنفرانس های بین المللی درباره پیاده روی در سال 2000 بوسیله یک گروه غیر رسمی که  Walk 21نامیده شد برگزار گردید.هدف از این گردهمایی ایجاد یک جایگاه بین المللی و توجه به اهمیت مباحث پیاده روی در سطوح سیاسی و تصمیم گیری ، معرفی تحقیقات و عملکردهای مرتبط بهترین نمونه ها و مشخص نمودن موضوعات تحقیقات آینده و فرصت هایی برای سرمایه گذاری در این زمینه است.امروزه walk 21 یک گروه غیر رسمی تحت رهبری انجمن پیاده روی لندن است که نمایندگی فدراسیون پیاده روی اروپا را بر عهده دارد.تاکنون شش کنفرانس بین المللی توسط این گروه برگزار گردیده است.این کنفرانس ها عبارتند از :

·        کنفرانس اول : لندن ، انگلستان ،فوریه 2000 با شعار:پیش به سوی پیاده روی در قرن21

·        کنفرانس دوم : پرت استرالیا، فوریه 2001،با شعار : پیاده روی قرن 21

·        کنفرانس سوم : سن سباستین ،اسپانیا ، می 2002 ، با شعار : به سمت شهرهای قابل زندگی

·        کنفرانس چهارم : پورتلند امریکا ، می 2003 ، با شعار : سلامتی ، برابری و محیط زیست

·        کنفرانس پنجم : کپنهاگ ، دانمارک ، ژوئن 2004 ، با شعار: شهرهایی برای مردم

·        کنفرانس ششم : زوریخ ، سوئیس ، سپتامبر 2005 ، با شعار : فرهنگ پیاده روی روزمره.

·        کنفرانس هفتم : ملبورن ، استرالیا ، اکتبر 2006 ، با شعار : محیط هایی با قابلیت پیاده روی.

·        کنفرانس هشتم : تورنتو ، کانادا ، اکتبر 2007 ، با شعار : اولویت با عابران پیاده.

2-2-12)بررسی تجارب جهانی

استکهلم Stockholm

شهر استکهلم که در اواخر قرن 13 میلادی ساخته شد،هسته قرون وسطایی خود را از دست نداده و شبکه خیابان های شهری و بسیاری از بناهای متعلق به قرون وسطی آن هنوز موجودند.منطقه اصلی ویژه پیاده در مرکز شهر Torg نام دارد که ترکیبی از ساختمانهای اداری،تجاری و فرهنگی را در بر می گیردو برنامه ریزی و طراحی آن در سال 1946 آغاز ودر سال 1962 به اتمام رسیده و به یک محدوده بدون ترافیک در مرکز شهر استکهلم مبدل گشته است.Torg در حال حاضر قلب مرکز شهر استکهلم محسوب میشود،این منطقه تا عمق چندین ساختمان در اطراف گسترس یافته و دوPlazza  در دو مسیر منتهی به آن وجود دارد.میدان Sergels torg  نمونه ای پیشرفته از پلازا و روبروی خانه فرهنگ این شهر قرار دارد.

میدان دیگر که H.Torg  نام دارد با سبکی قدیمی تر، روبروی تالار کنسرتی قدیمی قرار گرفته و به عنوان بازارچه سنتی جهت فروش گل وگیاه مورد استفاده قرار می گیرد.

کپنهاگ Copenhagen

در اوایل سال 1950 میلادی برنامه ریزان کپنهاگ به این نتیجه رسدند که خیابان های باریک هسته تاریخی شهر جوابگوی افزایش وسایل نقلیه موتوری شخصی نخواهد بود و با توجه به مسائل زیست محیطی ، اجتماعی و...پس از آزمایش شیوه های مختلف کنترل ترافیک ، راه حل ابجاد منطقه ویژه پیاده را پیشنهاد نمودند.

مسیرهای پیاده کپنهاگ

پیاده راه اشتروگت Stroget واقع در کپنهاگ شامل سه خیابان مجاور هم می باشد که از میدان Town hall  تا میدان Kings new امتداد می  یابد.اشتروگت یک محور پیاده تجاری است که روزانه عده کثیری از مردم را به سوی خود جلب می کند.به طوریکه طبق گفته فروشندگان میزان فروش آنها بین 45-25 درصد افزایش یافته است.

فضای این پیاده راه با وجود طراحی کاملا ساده ، جذاب و مطلوب می باشد و گذرگاههای طاقدار در ایجاد تنوع و سرزندگی به فضا موثر بوده است.

سنگفرش این منطقه تیره و یکدست با مسیرهای ویژه خدمات رسانی می باشد که این مسیرها برای وسایل تخلیه بار از ساعت 4 صبح تا 11 صبح می باشد، جمع آوری زباله ها نیز در ساعات پایانی شب صورت می گیرد ولی در مورد وسایل نقلیه اضطراری محدودیت تردد وجود ندارد و امکان دسترسی در تمامی زمانها وجود دارد.تاثیر این خیابانها بوسیله میادینی که دارای نشانه های تاریخی و فرهنگی می باشند،دو چندان می شود که در این میادین نیمکت ها و فرصت هایی برای ملاقات و صحبت و تماشای سرگرمی های غیر رسمی برای عابرین مراجعه کننده وجود دارد.

میدان Sant hans torv در منطقه پرترافیک کپنهاگ واقع است که بی شک از آن به عنوان جزیره آرامش می توان یاد کرد.این پلازا در عین برخورداری از فضای باز مکانی برای برگزاری رویدادهای بزرگ ،فضاهای کوچک و دنجی با جزئیات مناسب و حساب شده برای آسایش و استراحت تک تک شهروندان فراهم می آورد.

شاخصترین عنصر میدان تندیسRaining house  نام دارد.آبهایی از سطح زمین فوران می‌کنندو روی بلوک‌های کف میدان سرازیر می‌شوند و آبی که آهسته از تندیس فرومی‌ریزد و با تشکیل موج،در برکه کوچکی جمع می‌شود، علاوه بر خلق بازتاب‌های متعدد، با صدای خویش، یک نقطه کانونی برای رهگذران وبا لغزنده‌کردن بلوک‌ها، یک فضای ایده‌آل برای ‌بازی کودکان خلق می‌کنند.

البته برکه آب برای رویدادهای مهم آبگیری و خشک می‌شود؛ در این زمان‌هاست که تندیس، انزوا و حصار همیشگی خود را می‌شکند و به مکانی برای نشستن حضار تبدیل می‌شود.

استلا Estella

Plaza de los Fueros یکی از میدان‌های دوره قرون وسطی در شهر Estella اسپانیاست که اگرچه از دیرباز، به عنوان محلی برای فعالیت‌های تجاری و برگزاری مراسم عمومی شهر مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما در سال‌های اخیر (تا قبل از اجرای طرح نوسازی)، به دلیل الحاق ساختمان‌های جدید و پذیرش کارکردهای نامتناسب، با دورشدن از ماهیت و کارکرد اصلی خود، دچار افت کیفی شده بود و کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت ایده اصلی Francisco Jose Mangado Beloqui، معمار محلی، در نوسازی این میدان، عبارت بود از: پاک‌سازی و بازکردن عرصه مرکز میدان، به منظور فراهم‌آوردن آزادی حرکت مورد نیاز برای استفاده کامل از فضا و نیز ایجاد حوزه‌های دید پیوسته و غیرمنقطع. در این طرح، مرکز میدان با استفاده از نوع متفاوت کف‌سازی که ترکیبی هندسی از بلوک‌های مربع‌شکل از گرانیت Gredos (به ابعاد 100*100*7 سانتیمتر) و نوار‌های طولی از سنگ Jadishاست، از فضاهای اطراف جدا و متمایز شده است. این الگوی ویژه کف‌سازی، علاوه بر آنکه عنصر اصلی و پیونددهنده طرح نوسازی میدان به شمار می‌رود، در تعیین محدوده فضاهای انجام سنتی‌ترین فعالیت‌های میدان، یعنی بازار خیابانی پنج‌شنبه‌ها و رقص Era، نیز کاربرد دارد.

ردیف‌های دوگانه طولی درختان، ضمن ایجاد یک پیاده‌راه تفریحی،موجب برقراری ارتباط بصری میان دو سمت میدان شده‌اند.

نورپردازی خاص پلازا، بر ارتباط و نیز تفاوت‌های فضاییمیان عرصه مرکزی میدان و پیاده‌راه تفریحی کنار آن، تأکید می‌کند.در دو انتهای پیاده‌راه تفریحی کنار میدان، دو تیرک مجهز به نورافکن‌هایقابلتنظیم،
برای تأمین بخشی از روشنایی میدان، نصب شده که سازه فلزی آنها با چوب  irokoپوشش داده شده است.

مطالب مطرح شده نشانگر اهمیت پیاده راهها در شهرهای امروزی و نقش غیر قابل انکار آنها در زندگی شهروندان است.با توجه به اینکه این فضاهای پیاده محور در کلانشهرهای کنونی رو به زوال نهاده است بنابراین ضروری است که با مطالعه و بررسی این فضاها، عوامل کیفی آنها و همچنین عواملی را که سبب جذب شهروندان به سوی فضاهای پیاده محور میشود،شناسایی کرده و در پی ایجاد و ارتقای کیفی پیاده راهها با بکارگیری این عوامل باشیم.

2-2-10)نقش وکاربرد پیاده راهها

پياده راه ابزاري جهت بهبود اقتصاد شهري،سلامت اجتماعي،کیفیت زيست محيطي محسوب می شود.

به تعبیر دیگر نقش پیاده راهها در فضای شهری:

*تقويت ارتباطات

*فعال بودن حواس غير بصري

*درك محيط از طریق حواس

*تجديد حيات مدني مراكز شهري

*رونق اقتصادي مراكز تجاري

*كاهش آلودگي ها(ملک،1385)

*ایجاد حس مکان و امنیت محیط و عابرین پیاده

*ایجاد حس مشارکت وحضور فعال افراد و گروهها در تصمیم گیری و اجرا و حس مسولیت و وابستگی بیشتر به محیط(فرزبود،1384)

در پیاده­راه­ها، آزادی عمل انسان پیاده برای توقف، مکث، تغییر جهت و تماسمستقیم با دیگران بسیار زیاد است. از این رو شهروندان به تدریج به حضور در شهر وانجام فعالیت­های مدنی عادت کرده و زمان بیشتری را در فضاهای شهری می­گذرانند و اینبه نوبه خود به بهبود و ارتقاء فرهنگ و عادات شهرنشینی؛ از جمله رعایت حقوق دیگرانو احساس مسئولیت در برابر جامعه کمک می­کند که به خصوص برای جوانان و کودکانمی­تواند نمونه زنده آموزشی محسوب شود.

كاربرد پياده راه ها از نظر جيكوبز:

*ارتباطات ساده و چهره به چهره *ايجاد چهره هاي مردمي *پرورش استعداد كودكان

جیکوبز اشاره می کند؛ پياده راه ها علاوه بر حفظ  امنيت كودكان، مكاني براي بازي و يادگيري هستند. كودكان، بسياري از اصول اوليه زندگي را از بزرگسالان پياده راه ها مي آموزند. آن ها ياد مي گيرند  كه نسبت به آنچه در خيابان ها و پياده راه ها اتفاق مي افتد احساس مسئوليت كنند. رفتار كودكان نشان مي دهد كه اين درس ها را به سرعت جذب مي كنند مثلا“ داوطلبانه به كساني كه  آدرسي را مي خواهند، راه را نشان مي دهند.

جین جیکوبز در کتاب مرگ و زندگی شهرهای امریکایی پیاده راه وعرصه های عمومی شهرها را موجب گسترش حس اعتماد و اطمینان دانسته و بر امنیت و کنترل اجتماعی می افزاید.به نظر جیکوبزخيابان ها و پياده راه ها مهم ترين  مكان هاي عمومي يك شهر هستند. اگر خيابان هاي شهر از وحشيگري و  ترس در امان باشند،‌ شهر از وحشيگري و ترس در امان است. وقتي كه  مردم مي گويند يك شهر خطرناك است به اين دليل است كه در پياده راه هاي آن احساس امنيت نمي كنند.حفظ امنيت شهر وظيفه اساسي خيابان ها و پياده راه هاي يك شهراست.

2-2-11)توقعات موردی از پیاده راه :

*سرزندگی *انعطاف *ایمنی

سرزندگی: دو کیفیت مهم که منجر به سرزندگی پیاده راهها می شوند تنوع و نفوذ پذیری این فضاها هستند.یکی از راههای رسیدن به تنوع بکار گرفتن نمادهای شهری هستند که یا برگرفته از کالبد موجود و ارزشهای بافت تعریف می گردند،که به خوانایی مسیر افزوده و آنرا به نماد تبدیل می کند.از دیگر عوامل سرزندگی و تنوع پیاده راهها ایجاد کاربریهای متنوع و متناسب با هر سکانس پیاده راه ،استقرار کاربری های خدماتی که تداوم حضور شهروند را در پی دارد و همچنین استقرار کاربریهای اوقات فراغت ،تنوع مبلمان در طول مسیر و هماهنگی روشنایی مسیر بدنه ها و تاکید روشنایی روی عناصر و بناهای شاخص می باشد.(پاکزاد،1386)

در جهت رسیدن به نفوذپذیری در مسیر پیاده راه ایجاد امکان رابطه متقابل بصری بین مسیر و بدنه می باشد.محور پیاده باید تا حد امکان بدون اختلاف سطح و مانعی ،کلیه فعالیت ها و کاربری های متنوعی که در مقطع خیابان یعنی نزدیک ترین مکان در خط دید وجود دارند را به هم متصل کرده و با ایجاد تمایزات بصری ،وحدت و پیوستگی مسیر را القا کند.(تیبالدز،1992)

انعطاف : فعالیت های پیاده پیچیدگی و تنوعی بیش از هر نوع حرکت و حمل ونقل را دارند زیرا حرکت پیاده غیر قابل پیش بینی ،گاه هدفمند و گاه اتفاقی و آنی است.بنابراین باید به طراحی فضاهای منعطف در آنها توجه خاصی شود که این انعطاف هم در کالبد و هم در کارکرد فضا ایجاد می شود.

ایمنی : حضور فعال مردم در شهر از عوامل افزایش امنیت در فضاهای شهری است که برای تداوم  و بقای حیات آن ،ایمنی و امنیت بسیار موثر است که در صورت نبود آن کیفیت شهر افت کرده و معنای شهریت از بین می رود.در پیاده راهها ،شهروندان پیاده باید همواره در مقابل خودرو و موتور سیکلت ایمن بوده و تردد اینگونه وسایل شدیدا کنترل شود.(سیستانی،1377)

انجمن شهرسازی امریکا در رابطه با بحث امنیت این چنین متذکر شده است :انگاره های طراحی شهری در جهت تسهیل دیده شدن متجاوزان عمل می کنند.نظارت طبیعی با استفاده از وسایلی که نمایانی مردم،محوطه های پارکینگ و ورودی های ساختمان را به حداکثر می رساند،بهبود می یابد یکی از مثال های این مورد عبارتند از پنجره های مشرف به خیابان و خیابان های مانوس با پیادگان و...(American Planning  Association , 2006 )

 جان لنگ در مدل نیازهای انسانی سلسله مراتب و روابط بین نیازها را در قالب دسته های مشتمل بر نیازهای فیزیولوژیک ،امنیت ، وابستگی و عزت و اعتماد به نفس و... مورد بررسی قرار می دهد و امنیت را به عنوان یکی از نیازهای اساسی در مرتبه دوم این تقسیم بندی قرار می دهد همچنین لئونارد دوهل واضع ایده شهر سالم در معرفی تیپولوژی نیازهای شهری امنیت را در قالب اولین رده از نیازها به عنوان نیازهای اساسی و اولیه می شمارد، همچنین جان اشتون نیز از صاحب نظران بین المللی شهرسالم امنیت را یکی از کیفیت های غیر قابل جایگزین در ایجاد یک شهر سالم مورد اشاره قرار می دهد. هفت ویژگی عام برای محیط های ایمن و امن عبارتند از :

·        دسترسی و جابجایی آسان

·        ساختار مناسب جهت فعالیت های مختلف

·        امکان نظارت و اشراف برای عموم

·        موجد حس مالکیت ، احترام و مسولیت

·        دارای تسهیلات حفاظت فیزیکی و امنیتی

·        جاری بودن فعالیت های انسانی (صالحی ،1387)

2-3) مخاطبین (شهروندان)

شهروندی ایده ای است که به عنوان پدیده ای اجتماعی درقرن 16در اروپای غربی زاده شود،این مفهوم یکی از فرآیندهای جامعه مدرن است و در ادبیات گسترده نظریه های شهروندی ،هسته مشترک تعاریف ارائه شده از شهروندی به شرح زیر است:

1.      نوعی پایگاه ونقش اجتماعی مدرن برای تمامی اعضای جامعه

2.      مجموعه به هم پیوسته ای از وظایف،حقوق،تعهدات اجتماعی،فرهنگی،سیاسی و اقتصادی برابر

3.      حس تعلق و عضویت اجتماعی مدرن برای مشارکت جدی و فعالانه در جامعه و...(مک لین1996)

به نظر مارشال 1994 شهروندی پایگاهی است که به همه افرادی که عضو تمام عیار جامعه خود هستند ،داده شده است.وی حقوق شهروندی را در سه حوزه اصلی می داند:

*حقوق مدنی :آزادی های فردی،آزادی بیان،حق مالکیت و...

*حقوق سیاسی :حق رای،حق مشارکت سیاسی و...

*حقوق اجتماعی :حق بهره مندی از امنیت ،رفاه اجتماعی،و خدمات مدرن (توسلی و نجاتی حسینی1383)

شهروندی بیش از هر هویت دیگری قادر است انگیزه های اساسی انسانها را که هگل آنرا نیاز به اسمیت شناخته شدن می نامد،ارضاء نماید. موقعیت شهروند بر حس عضویت داشتن در یک جامعه گسترده دلالت دارد.این موقعیت کمکی را که یک فرد خاص به جامعه می کند،می پذیرد در حالی که به او استقلال فردی را نیز ارزانی می دارد.(فالکس،1381)شهر،شهروند و مدیریت شهری مفاهیمی هستند که ارتباط بسیار تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند.چرا که شهر فضای سکونت با کارکرد و ویژگی خاص خود را تداعی می کند.شهروندان به عنوان ساکنان این فضا تلقی می شوند و مدیریت شهری مسوول تعامل و ارتباط متقابل بین این دو می باشد.(صرافی وعبدالهی1387)

بنابراین آنچه که در این رساله به عنوان شهروند معرفی می گردد، ساکنان شهر هستند که دارای نقش اجتماعی و حقوق و تعهدات معینی بوده و در قبال فضای شهری تعلق خاطر داشته و  در مسائل آن مشارکت دارند.

با توجه به مفهوم ارائه شده از شهروندی و در رابطه با مباحث مورد بحث در این رساله 2 مسئله عمده  که در کنش متقابل هستند، مطرح می گردد :

1)     شهر به عنوان فضای سکونت و بستر فعالیت شهروندان با ویژگی ها و کارکرد های مختلف

2)     ساکنان شهر و یا شهروندان با انتظارات و نیازهایی که از فضای شهر در جهت جلب رضایتمندیشان دارند.

بر این اساس این رساله برآنست که عوامل مورد انتظار شهروندان از محل سکونت یا به عبارت دیگر فضاهای شهری شناسایی گردد و آنچه که موجبات رضایتمندی آنان را فراهم می آورد بررسی و تقویت گردد.

2-3-1 شهروندان و فضاهای شهری

 یک فضای شهری ممکن است بسته به نیاز های متنوع استفاده کنندگان و شهروندان حالتی مطلوب و یا نا مطلوب به خود بگیرد به عبارتی این مسئله متناسب با فعالیت و کارکرد مورد انتظارات متفاوت است که این بحث در باره فضاهای جمعی نیز صادق است.

فضاهای شهری بستر تعاملات اجتماعی شهروندان می باشند بنابراین ساماندهی این فضاها باعث حضور مثبت افراد در فضاهای شهری و ارتقای تعاملات اجتماعی میان افراد جامعه می شود.(عباس زادگان ، 1384)

لازم به ذکر است که میزان و ویژگی های فعالیت های انجام گرفته در فضاهای شهری به شدت از برنامه ریزی فیزیکی تاثیر می پذیرد. فعالیت های اختیاری و تفریحی و بخش قابل توجهی از فعالیت های اجتماعی وقتی که شرایط محیطی نامناسب باشد انجام نمی گیرند و در صورت  وجود شرایط نامطلوب رونق می یابند.از جمله مواردی که در این زمینه می توانند مورد توجه قرار گیرند عبارتند از :

·        گرد هم آوردن یا پراکندن :

در مقیاس های مختلف شهری اگر بخش مسکونی و خدمات عمومی به طور جداگانه در قطعات منفرد قرارگیرند و حرکت در شهر مبتنی بر حرکت وسایل نقلیه باشد ، مردم و وقایع پراکنده خواهند شد در مقابل اگر ساختار،ساختمان ها و عملکردها به گونه ای قرار گیرند که فضاهای عمومی متراکم شوند، به طوریکه فواصل موجود برای عابر پیاده ئ تجارب حسی او کوتاه باشد ، مردم و فعالیت ها نیز مجتمع می شوند و روابط اجتماعی گسترش می یابد.

·        مخلوط یا جدا کردن :

مخلوط کردن ، یعنی به فعالیت های گوناگون و گروه های مختلف مردم (اقشار گوناگون)امکان عملکردهای مختلف با یکدیگر یا در کنار هم داده  شود و جدا کردن یعنی عملکردها و گروه های مختلف  مردم از یکدیگر مجزا شوند.هدف از اختلاط فعالیت ها ، مخلوط کردن وقایع و افراد گوناگون در مقیاس کوچک است.

·        دعوت یا دفع کردن

فضاهای عمومی در شهر یا نواحی مسکونی ،ممکن است دعوت کننده و به راحتی قابل دسترس باشند.در این حالت مردم تشویق می شوند از محل های خصوصی خارج و به فضای عمومی وارد شوند.برعکس فضاهای  عمومی را به نوعی میتوان طراحی کرد که  ورود به آنها مشکل باشد.جاذب یا دافع بودن فضای عمومی بستگی به شکل قرارگرفتن فضای عمومی در رابطه  با فضای خصوصی و چگونگی طراحی مرز بین این دو  دارد.مرزهای انعطاف پذیر به شکل نواحی انتقالی که کاملا خصوصی یا عمومی نیستند عملکرد ارتباط دهنده دارند و از نظر فیزیکی و روانی حرکت ساکنان و فعالیت ها را بین فضاهای عمومی و خصوصی و فضای خارج و داخل سهولت می بخشند.

·        گشودن یا بستن

تماس از طریق تجربه بین آنچه در فضای عمومی رخ می دهد و آنچه در نواحی مسکونی مجاور ، مغازه ها ، کارگاه ها و بناهای عمومی اتفاق می افتد، می تواند موجب غنای امکانات برای تجارب در هر دو جهت ، گشودن و بستن باشد.گشودن برای تبادل دو طرفه تجربه فقط به شیشه ها و پنجره ها مربوط نیست، بلکه فاصله ها را نیز شامل می شود،پارامترهای محدود تجربیات حسی انسان در تشخیص اینکه واقعه ای گشوده است یا بسته ، سهم بسیار دارد.(شیعه ،1388)

فعالیت های شهری بر حسب هدفی که در برنامه ریزی و طراحی شهری دنبال می شود سه دسته اند :

·        دادن تنوع به فضا

·        ایجاد پویایی

·        رشد اقتصادی

این فعالیت ها از حیث نحوه استقرار به دو گونه  تقسیم می شود : فعالیت های رسمی یعنی فعالیت هایی که در مکان معین و به ثبت سیده جریان دارد و همچنین فعالیت های غیر رسمی که در مکان فیزیکی به ثبت رسیده انجام نمی شود بلکه در فضای عمومی شکل می گیرد.(Ward & travlou,2007  )

1987, gehl فضای شهریرا ظرفی برای فعالیت های شهری شهروندان به حساب می آورند.او فعالیت های شهروندان را در حالت کلی به سه طیف مجزا تقسیم می کند:

*دسته اول فعالیت های ضروری و با اهمیت که تحت هر شرایطی اتفاق می افتند و ارتباط خاصی با ویژگی منحصر به فرد اجتماعی ندارند.نظیر رفتن به محل کار یا خرید یا انتظار در ایستگاه اتوبوس

*دسته دوم فعالیت های گزینشی و انتخابی که در شرایط مناسب و وضعیت دلخواه افراد ضرورت پیدا می کند.نظیر قدم زدن در فضای آزاد ،توقف و مکث در مکان های تفریحی

*دسته سوم فعالیت های اجتماعی هستند که بسته به ویژگی فضای شهری طیف گسترده ای از روابط متقابل افراد را در بر میگیرد،این فعالیت ها به دلیل تاثیر پذیری از سایر فعالیت ها و فضای اجتماعی ،فعالیت های نهایی نیز خوانده می شوند.شرایط خاص فضاها جهت نشستن ایستادن و خوردن و بازی کردن و...این فعالیت ها را تحت تاثیر خود قرار می دهند.فضاهای شهری فاقد جنبه های لازم  جهت تقویت تعاملات اجتماعی تنها  به مقدار کمی از این فعالیت ها امکان بروز می دهد.در مقابل فضاهایی که غنی از این ابعادند سطح بالایی از فعالیت های اجتماعی شکل می دهند.

 بر این اساس رساله حاضر که درپی یافتن ارتباط میان کیفیت فضاهای شهری و میزان فعالیت های اجتماعی از جمله تعاملات میان شهروندان است، دسته سوم از انواع فعالیت ها یعنی فعالیت های اجتماعی را مدنظر قرار داده و بدنبال آن با شناخت فضاهای شهری و عوامل موثر در ارتقای کیفیت آنها امکان بروز و افزایش تعاملات اجتماعی را که بخشی از فعالیت های اجتماعی یا نهایی  است مورد ارزیابی قرار می دهد .

بحرینی 1383ماهیت و چگونگی فعالیت و رفتارهای شهروندان که در فضای شهری صورت میگیرد به طور کلی به دو عامل عمده نسبت می دهد :

*عامل فرهنگی

*عامل محیط

بنابراین می توان تاثیر فضاهای بازپیاده محور در میزان فعالیت های جمعی و تعاملات اجتماعی را به عامل محیط نسبت داد.

در رابطه با هدف ارتقای کیفیت محیط مصنوع شهرها ،در این میان خاصه فضاهای شهری نگاهی به نقطه نظرات کریستوفر الکساندر نیز ضروری به نظر می رسد.الکساندر (1977) فلسفه زیبایی در طبیعت را در مطابقت کامل ظرف با مظروف آن می داند،وی معتقد است که هر ظرفی به نسبتی که به این تطابق نائل آید یعنی به میزانی که در «آنچه هست» با آنچه که باید باشد قرابت بیشتری برقرار کند،زیباتر است.او این اندیشه را رمز ساختن در همه شئون و حوزه های آن می داند.در حیطه معماری اگر ظرف زندگی انسان باشد پس نیل به معماری خوب برای رسیدن به مکانهایی زنده و پویا ،شناخت زندگی است.رسیدن به چیزی که او از آن به عنوان کیفیت بی نام یاد می کند.

 تيبالدز جذاب ترين مكانها را در بر دارنده تنوع فعاليت های شهروندان و ادغام كاربري ها را پدید آورنده محيط هايي ايمن و پويا مي داند علت جذابيت و امنيت عرصه هاي عمومي برای شهروندان اينست كه افراد مختلف را در زمانهاي متفاوت و براي اهداف گوناگون به خود بخواند اينكار نه تنها باعث افزايش تحرك و پويايي محيط بلكه امكان نظارت غير رسمي بر عرصه هاي عمومي را نيز فراهم مي سازد.به نظر او محيط انساني آرام بخش محيطي است مرتبط با مقياس انسان پياده ،نه خودروهاي شتابزده و سريع السير.محصوريت فضاهاي عمومي در شهرها دستيابي به مقياس انساني را آسانتر مي كند ودر ايجاد حس امنيت و آسايش در شهروندان نيز بسيار مهم است. (تیبالدز 1992)

رفیعیان و سیفایی84 دسترسی و مطلوبیت فضاهای عمومی شهرها را عاملی در جهت کاهش اثرات ناشی از رشد سریع شهری می دانند و به مطالعه ای اشاره میکنند که در آن تعداد 150 پاسخگو از میان استفاده کنندگان فضای شهری مواردی نظیر امنیت ، پاکیزگی ،دسترسی و پیاده مداری فضاهای عمومی را مهمترین عامل  کیفیت قلمداد نموده اند.     

شکل شماره5.عوامل کیفیت فضاهای عمومی

بر همین اساس با توجه به مطالعه ای که بر روی 1000 فضای عمومی شهری در کشورهای مختلف انجام یافته نشان می دهد که 4عامل اساسی در سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری در راستای افزایش حس رضایت مندی شهروندان را به شرح ذیل می داند:

*دسترسی و بهم پیوستگی: قابلیت در دسترس بودن فضاها وسهولت تحرک و جابجایی در آنها

*آسایش و منظر :راحتی افراد در این فضاهاو جذابیت وتناسبات بصری

*کاربری و فعالیت ها :تنوع و اختلاط کاربریهاو قابلیت به اجرا در آمدن فعالیت های مختلف

*اجتماعی پذیری :در بر گرفتن اکثریت اقشار جامعه(رفیعیان، سیفایی 1384)

شکل شماره.فعالیت های شهروندان در فضای شهری

2-4) تعاملات اجتماعی

بر اساس هرم نیازهای انسانی مازلو احتیاجات افراد به دو گروه تقسیم میشود دسته اول نیازهای مادی و جسمانیست که در صورت ارضای این دسته ،طیف دیگری از نیازها مطرح می گردد که به بعد روحی و روانی زندگی انسان باز می گردد بر این اساس یکی از نیازهای فطری انسانها از جمله شهروندان،نیاز به روابط اجتماعیست بدین ترتیب روابط اجتماعی هم یک نیاز فطری و لذا هدف است و هم وسیله ارضای نیازهای دیگر. بطوریکه انسان بدون این روابط اجتماعی قادر به زیستن نیست.(رفیع پور،1382)بنابراین انسان در جهت رفع این نیاز،ناگزیر به انجام فعالیت هاییست که نحوه انجام این فعالیت ها را اصطلاحا "رفتار" گویند،رفتار انسانی برآیندی از انگیزه ها و نیازهای فرد،قابلیت محیط ،تصویر ذهنی فرد از دنیای خارج و بر آیندی از ادراک او و معنایی که این تصویر برای او دارد،می باشد.رفتار تنها تابع فعالیت نیست بلکه ترکیبی از فعالیت،زمان و مکان بوده و الزامات زیر را می طلبد:

·        فعالیتی که قابلیت انجام شدن به طرق مختلف داشته باشد.

·        بخش خاصی از محیط که حال و هوای متناسب با رفتار داشته باشد.

·        برقراری ارتباط مناسب میان دو مورد فوق

·        یک دوره زمانی خاص (lang،1987) .

بعلاوه همانطور که قبلا اشاره شد بحرینی 1383ماهیت و چگونگی فعالیت و رفتارهایی که در فضای شهری صورت میگیرد به طور کلی به دو عامل عمده نسبت می دهد :

·        عامل فرهنگ

·        عامل محیط

بنابراین  اجتماع ،فرهنگ،زمان و محیط بر بروز رفتارها تاثیر دارند در این میان محیط یا همان فضای شهری به عنوان بستری است جهت دو نوع رفتار :

·        رفتار فردی :فرد این شکل خاص از فعالیت را به دلیل آنکه دیگران حضور دارند اختیار میکند اما به تنهایی قادر به تکمیل آنستو برای انجامش نیازی به دیگران ندارد.

·        رفتار جمعی :شکلی از فعالیت که بدون وجود دیگران ناقص می ماند لذا انجام نمی گیرد،مثل شکل گیری یک گفتگو که نیاز به حداقل دو نفر دارد.(پاکزاد،1385)

در رابطه با تعاملات اجتماعیکه نوعی رفتار جمعی محسوب میگردد تئوری های گوناگونی ارائه شده است که در جدول 3 می آید.

در این رساله تاکید بر آن جنس از تعاملاتیست که نزدیک به تئوریبلومر بوده و به تعاملات نمادین می پردازد،طرفداران نظریه كنش متقابل نمادین استدلال می‌كنند كه عملاً همه كنش‌های متقابل میان افراد انسانی متضمن تبادل نمادهاست. هنگامی كه ما در كنش متقابل با دیگران قرار می‌گیریم دائماً در جستجوی»سرنخ‌هایی» هستیم برای این­‌كه چه نوع رفتاری در آن زمینه مناسب است و این‌كه چگونه آن‌چه را كه منظور دیگران است تعبیر كنیمیكیاز كاربردهای نظریه كنش متقابل نمادین در تحلیل وضعیت‌های چهره به چهره است.بنابراین تعاملات یا کنش متقابل اجتماعی دراین رساله به معنای ارتباط چهره به چهره بین حداقل دو نفر از افراد(شهروندان)می باشد که بهره مندی آنان از امکانات و منابع اجتماعی و اقتصادی را به دنبال دارد، این ارتباطات و تعاملات اجتماعی در مقیاس های گوناگون از جمله واحدهمسایگی و محله رخ داده ومقیاس های بزرگتر و سطح شهر را نیز دربر میگیرد.(عباسزاده،2009) كنش‌ متقابل یعنی این‌كه افراد در ارتباط با یكدیگر عمل می‌كنند و موجب ساختن عمل یكدیگر می‌گردند به عبارت دیگر تعامل و یا کنش متقابل وقتی پدید می آید که رفتار یا فعالیت یک شخص،فعالیت شخص دیگر را در پی داشته باشد.(پاکزاد1385)این ارتباط رو در رو بر پایه هنجارها،نقشها و پایگاههای اجتماعی شکل می یابد.

نمودارشماره8.عناصر زیربنای تعاملات شهروندی

شکل شماره9. فرآیند تعاملات اجتماعی

هنجارها،نقش ها ونهاد یا پایگاه اجتماعی چارچوب تمام روابط چهره به چهره را می سازند.هنگامیکه افراد جامعه،ارتباط چهره به چهره برقرار می کننداین ساختار قالب تعامل آنان را تشکیل می دهد.لازم به ذکر است که این ساختار زیرمجموعه ای از ساختاری فرادست است که دیاگرام شماره 10 نشانگر آن است.

        ساختار جهانی

            ساختار کلان

             ساختار میانی

 ساختارخرد:عناصرتعاملات

شکل شماره 10.ساختارهای بزرگ،فرآیندهای کوچک

تعاملات را حاصل شرایط عاطفی می باشد،ما در مقابل افرادی که به آنها علاقه مندیم و یا حس بدی نسبت به آنها داریم ،عکس العمل متفاوت نشان می دهیم. و عموما اینگونه فرض می کنیم که احساسات ما بصورت بی اختیار و غیر قابل کنترل برانگیخته می شود.

وجوه مختلف تعاملات عبارتند از :

·        تعاملات به صورت مبادله و رقابت(مبادله و تئوری انتخاب عقلانی)

·        تعاملات نمادین (ارتباط لفظی و غیر لفظی)

بر این اساس انواع تعاملات در 3 دسته رقابت،سلطه و مشارکت طبقه بندی می شود که در جدول شماره4 آمده است.

ازعناصر سرمایه انسانی،سرمایه اجتماعیاست که شامل شبکه روابط اجتماعی میان شهروندان وجامعه پذیریست.این اصطلاح درسال 1916توسط هانی فان مطرح شد و بعدها جیکوبز در کتاب "مرگ و زندگی شهرهای امریکایی"مورد اشاره قرار گرفت،او شبکه اجتماعی فشرده در محدوده های قدیمی و بافت های تاریخی شهری وکاربری های مختلط شهری صورتی از سرمایه اجتماعی را شکل می دهند و می تواننددر برقراری پاکیزگی و امنیت شهری و بهبود کیفیت زندگی در ساختار شهری نقشی کارآمد را در عرصه های عمومی زندگی شهری داشته باشند.

بانک توسعه آسیایی(ADB،2000)سرمایه اجتماعی را ترکیبی از اعتماد،رفتار متقابل،هنجارها و شبکه هایی از مشغولیت های اجتماعی می داند که هماهنگی کارکرد برای حصول اهداف را آسانتر می کند.

سازمان بهداشت جهانی(WHO،1998)سرمایه اجتماعی را درجاتی از همبستگی اجتماعی می داندکه به فرآیند ارتباطی میان شهروندان اشاره دارد تا در بستر شکل دهی هنجارها و اعتماد اجتماعی ،امکان هماهنگی در مشارکت های گروهی برای دستیابی به اهداف و منافع انسانی را در عرصه های اجتماعی فراهم کند. به عقیده کلمن سرمایه اجتماعی به سه شکل ظاهر میشود:

1.تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد.

2.ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی که بتوان پایه ای برای کنش فراهم نمود.

3.هنجارهایی که توام با ضمانت اجرایی موثر باشند.

از آنجایی که شهروندی یک نقش اجتماعی است و هر نقش اجتماعی شامل تکالیف و حقوق می شود بنابراین مطابق نظر کلمن شهروندی یک نوع سرمایه اجتماعی نیز هست زیرا هم در برگیرنده انتظارات و هم هنجارهای قوام یا ضمانت اجرایی است.(پورجعفر،محمودی نژاد،1388)

با این وصف که تعامل اجتماعی نیز نوعی رفتار جمعی بوده و سرمایه اجتماعی است،پس ضروریست که جهت برطرف ساختن این نیازشهروندان، فضایی متناسب با آن فعالیت و رفتار وجود داشته باشد تا این دو عامل یعنی رفتار و محیط بتوانند در ارتباطی دو سویه با یکدیگر نیاز شهروندان را برآورده نمایند.

در عرصه شهرها ارتباطات و تماس های بین شهروندان یا به تعبیر دیگر تعاملات اجتماعی میان آنان منجر به کاهش حس فردگرایی و جدایی گزینی میان افراد گردیده و حس تعلق خاطر و مشارکت آنان در مسائل مختلف مربوط به شهر را در پی دارد در این رابطه هومانز و دیگران به این نتیجه رسیده اند که در گروه اجتماعی یک نوع احساس مشترک نیز وجود دارد،یعنی هرچه که کنش متقابل بین افراد بیشتر باشد،علاقه آنها به یکدیگر و به دنبال آن محیط انجام فعالیت بیشتر میشود(هومانز،1972)بنابراین در ادامه ضروریست که در رابطه با مفهوم مشارکت شهروندان توضیحات بیشتری ارایه گردد.

مشارکت شهروندان

مشارکت را می توان میزان دخالت اعضای نظام اجتماعی در فرآیند تصمیم گیری،برانگیختن حساسیت مردم در ادراک،توانمندسازی در پاسخگویی به طرح های توسعه در ابعاد گوناگون،یا فرآیندی در راستای باروری نیروی تصمیم گیری و موجبات رشد و توانایی اساسی بشر داشت.از سوی دیگر مشارکت اجتماعی را مولفه ی اساسی در ارزیابی سرمایه اجتماعی در ساختار شهری می دانند که می تواند با درگیری شبکه های اجتماعی در میزان هم بستگی و ایجاد تعاملات و ارتباطات سازنده میان گروهی یا درون شبکه ای تاثیرگذار باشد.بر این اساس می توان حوزه های متفاوتی را برای ارزیابی میزان سرمایه اجتماعی متصور شد که مواردی مانند مشارکت در اداره امور محلی،انتخابات و مشارکت در نهادهای مدنی و شرکت در کمک های نوع دوستانه در گستره ای سیاسی_اقتصادی و فرهنگی.(پور جعفر،محمودی نژاد،1388)

با توجه به مطالب فوق نیاز به فضاهای مطلوب شهری که بتوانند پاسخگوی نیازهای شهروندان بوده و با جذب رضایتمندیشان بتوانند آنها را به حضور در عرصه های شهری ترغیب نمایند ضروریست ،که در این میان نقش فضاهای عمومی پیاده محور تعیین کننده تر است.

فصل سوم :

روش های

گردآوری اطلاعات و معرفی محدوده

3-1)مراحل تحقیق

حافظ نیا،1385 فرآیند تحقیق را دارای مجموعه مراحلی منظم و پیوسته می داند که در نمودار1 آمده است.

حافظ نیا،1385                                              

قبل از پرداختن به روش تحقیق و تکنیک های گردآوری اطلاعات مورد استفاده در این رساله ضروریست که در ابتدا اشاره ای به طرح مساله و فاکتورهای اساسی ذکر شده در آن داشته باشیم.

3-2-1 )طرح مسئله

كمبود فضاهاي پياده محور وهمچين كيفيت نامطلوب فضاهاي موجوداز اين جنس درشهرهاي كنوني سبب تضعيف تعاملات اجتماعی میانشهروندان گرديده است.در این راستا،کمبود فضاهای مطلوب شهری که درآن مناسبات اجتماعی میان شهروندان پشتیبانی شده باشد،موجب تشویق نوعی فردگرایی وجدایی گزینی در افرادگردیده است. این مهم خود تاثیر شایانی در شکل گیری حس عدم تعلق خاطر شهروندان به فضاهای شهری و به تبع آن فضاهای سکونت آن ها داشته است.

3-2-2) سوالات تحقيق :

 سوال اصلي :ايجادوارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور چه تاثیري بر تعاملات اجتماعي شهروندان درفضاهاي شهري دارد؟

 سؤال فرعي یک:معيارهاي مؤثر بر افزایش كيفيت فضاهاي شهري پياده محور كدامند؟

سوال فرعي دو: چه رابطه ای بین فضاهاي باز پياده محور با کیفیت و  تعاملات اجتماعي شهروندانوجود دارد؟ 

بنابراین آنچه که در این رساله به عنوان فاکتورهای اساسی مطرح میگردد عبارتند از:

·        فضاهای باز پیاده محور

·        حضور و تعاملات شهروندان

لازم به ذکر است که هرکدام از شاخه های اساسی مذکور خود به زیرشاخه هایی تقسیم میشود که حاصل از تحقیق و بررسی منابع کتابخانه ای می باشد که درادامه این فصل با توجه به این زیرشاخه ها به معرفی تکنیک های مورد استفاده برای هرکدام از آنها خواهیم پرداخت.

باتوجه به اینکه این رساله باتحلیل فاکتورهای کیفی مطرح شده در ادبیات نظری آغاز میگردد و در مرحله بعد جهت سنجش اعتبار یافته های حاصل از منابع کتابخانه ای، به تکنیک های کمی روی می آوریم بنابراین روش مورد استفاده در این تحقیق روش ترکیبی می باشد.

بر این اساس ضروریست که عوامل منتج از ادبیات موضوع با استفاده از روشهای متداول گرداوری اطلاعات که در نمودار ذکر خواهد شد در محدوده مورد مطالعه بررسی و ارزیابی گردد.

با مدنظر قرار دادن داده های مربوط به نمودار لازم است که در رابطه بامفاهیم تحقیق ،روشهای آن و همچنین تکنیک های مورد استفاده در این رساله توضیحاتی ارائه گردد.

در این رساله تحقیق را فرآیندی برنامه ریزی شده و نظام مند برای یافتن حقایق یا فهم عمیق مسائل در نظر می گیریم که در پی یافتن پاسخ به سوالات مطرح شده،انجام می یابد.

گردآوری داده ها

یکی از مراحل مهم تحقیق،گردآوری اطلاعات است که به لحاظ اهمیت آن گاهی به اشتباه روشهای گردآوری اطلاعات را روش های تحقیق می نامند.دو روش عمده گردآوری اطلاعات عبارتند از :

3-5-1)روش کتابخانه ای :

روشهای کتابخانه ای در تمانی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد لکن در بعضی از آنها در بخشی از فرآیند تحقیق از این روش استفاده می شود ودر برخی از آنها موضوع تحقیق از حیث روش ماهیتا״ کتابخانه ای بوده و از آغاز تا انتها متکی بر داده های کتابخانهای است.اسناد کتابخانه ای متشکل از کتابها،مقالات و مجلات،میکرو فیلم ،میکرو فیش،دیسک و اسناد صوتی-تصویری ،آمار نامه هاو...می باشد.

ابزار روش کتابخانه ای: بسته به نوع سند و موضوع تحقیق ممکن است با استفاده از فیش ،جدول،نقشه یا کروکی و یا ترکیبی از همه آنها انجام پذیرد.(حافظ نیا،1385)

3-5-2)روش میدانی :

روشهای میدانی عبارتند از روش هایی که محقق برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یا افراد اعم از انسان ،موسسات ،سکونتگاهها،مورد هاو...اطلاعات مورد نظر را گرد آوری کند.در واقع باید ابزار سنجش خود را به محل ببرد و با استفاده از پرسشنامه،مصاحبه ،مشاهده ، آزمون و تصویر برداری آنها را تکمیل نماید.روشهای متداول گردآوری اطلاعات میدانی عبارتند از :

 مصاحبه و پرسشنامه ، مشاهده ،آزمون ،تصویر برداری و ترکیبی.(نادری و سیف نراقی،1383)

3-5-2-2)پرسشنامه :

در اغلب موارد تماس مستقیم با ازمودنی ها وقت و هزینه بالایی دارد و گاه غیرممکن است،در اینگونه موارد برای دستیابی به حقایق گذشته ،حال و پیش بینی شرایط آینده از پرشسنامه استفاده می کنند.در مقایسه با مصاحبه، پرسشنامه آسان تر و عملی تر استو به محقق امکان می دهد تا نمونه های بزرگتر را مطالعه و بررسی کند.پرسشنامه ها به 2 صورت تنظیم می گردند :