فصل اول :

          کلیات تحقیق

امکان سنجی ایجاد و ارتقای فضاهای بازوپویای شهری با تاکید بر پیاده راهها (مطالعه موردی : معبر تربیت و خیابان ولیعصرکلانشهر تبریز)

طرح مسئله

كمبود فضاهاي باز پياده محور وهمچين كيفيت نامطلوب فضاهاي موجوداز اين جنس درشهرهاي كنوني سبب تضعيف تعاملات اجتماعی میانشهروندان گرديده است.در این راستا،کمبود فضاهای مطلوب شهری که درآن مناسبات اجتماعی میان شهروندان پشتیبانی شده باشد،موجب تشویق نوعی فردگرایی وجدایی گزینی در افرادگردیده است. این مهم خود تاثیر شایانی در شکل گیری حس عدم تعلق خاطر شهروندان به فضاهای شهری و به تبع آن فضاهای سکونت آن ها داشته است.

سوالات تحقيق :

سوال اصلي :ايجادو ارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور چه تاثیري بر تعاملات اجتماعي شهروندان درفضاهاي شهري دارد؟

سؤال فرعي یک:معيارهاي مؤثر بر افزایش كيفيت فضاهاي شهري پياده محور كدامند؟

سوال فرعي دو:چه رابطه ای بین فضاهاي باز پياده محور با کیفیت و  تعاملات اجتماعي شهروندان وجود دارد؟

 اهداف :                                                                                                                                                                                                  

*بررسي وارائه راهكارهاي مؤثر در مناسب سازي شهر جهت افزایش میزان تعاملات اجتماعي شهروندان

*بررسي معيارهاي مؤثر در ارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور وپيشنهاد راه حل هاي مناسب  جهت افزايش كيفيت فضاهاي موجوداز ايننوع

 *بررسي وپيشنهاد خط مشي درجهت بهبود روابط اجتماعي شهروندان  با ارتقاء کیفی فضاهاي باز پياده محور

ضرورت انجام و کاربرد نتایج تحقیق :

با وجود اینکه پیاده روی بخشی از همه سفرهای شهری است و تمام شهروندان در فعالیت های روزانه حداقل قسمتی از مسیرهای خود را به صورت پیاده طی می کنند، با این وجود نیازهای پیاده ها در اکثر فضاهای شهری نادیده گرفته می شوند و عمده توجهات در این بخش بر ترافیک سواره و حمل- نقل موتوری است.در حالیکه پیاده و سواره متاثر از یکدیگرند به طوریکه در یک سامانه حمل ونقل شهری کنش و واکنش پیاده به سه حالت بروز می کند :

« تاثير پذيري وسيله نقليه از پياده»

«تاثير پذيري پياده از وسيله نقليه»

«تاثير پذيري پياده از پياده»(غنی زاده،1380)

پیاده ها از چند جهت با سواره ها تفاوت دارند:از یکسو به دلیل تمرکز کل سیستم متحرک بر یک بدن،قدرت مانوردادن و چابکی شان بیشتر است واز سوی دیگر اتصالی مستقیم را بین یک هویت اجتماعی ویک فضای عمومی به نمایش می گذارند.(بحرینی،1375)

بعلاوه پیاده روی دارای مزایایی چون :عدم مصرف منابع انرژی غیر قابل تجدید،کمک به حفظ محیط زیست و... است لذا عابرین پیاده می بایست به عنوان عنصر اصلی سیستم های حمل ونقل درون شهری در طراحی ها مورد توجه قرارگیرند.

در گذشته خیابان جایی بود که مردمان در آن به گردش بپردازند ویا به دیدار دوستان بروند و از عقاید یکدیگر مطلع شوند اما امروزه خیابان به دالانی بدل شده که در آن کامیون های خطرناک وپر از بو و کثافت به حرکت در می آیند، خیابان دیگر جایی نیست که در ان اطفال به بازی بپردازند و یا افراد به گردش روند و حتی برای سگان مناسب نیست، تضاد حل نشده بین پیاده ها و وسایل نقلیه خیابان را به صورت غیر قابل استفاده ای در آورده است.(چرمایف و الکساندر،1376)

 ادامه روند توجه بیش از حد به نیازهای حرکت سواره ، نبود فضاهای مطلوب برای حضور عابر پیاده و فضاهای بی کیفیت موجود موجبات حذف شهروندان پیاده از فضاهای شهری را به همراه داشته است، که این به معنی عدم سرزندگی و نشاط سیمای شهری در اثر عدم حضور و حس تعلق شهروندان و به تبع کاهش مشارکت مردمی وامنیت عمومی است،بنابراین اهمیت و توجه به عابر پیاده و مناسب سازی محیط شهری جهت حضور وی در فضاهای شهری غیرقابل انکار است.

ضرورت این مساله با توجه به اینکه در کشور ما و بویژه در مطالعات  برنامه ریزی شهری مورد کم لطفی بوده است،وضوح بیشتری می یابد.

از طرف دیگر نگاهی گذرا به شهر تبریز و اکثر کلان شهرهای کشور که فضاهای باز شهری و پیاده راههای آن از جهت پاسخگویی به نیازهای شهروندان در وضع مطلوبی به سر نمی برند موید ضرورت و اهمیت این پژوهش است.

پیشینه تحقیق :

تا قبل از انقلاب صنعتی مقیاس انسان پیاده در برنامه ریزی و طراحی عناصرشکل دهنده شهر مطرح بوده است درحالیکه با شروع انقلاب صنعتی،اختراع اتومبیل و گسترش شهرهابه تدریج عابر پیاده اولویت را در فضاها ومعابر شهری از دست داد.در مقابل این تفکر و در راستای نظریات منتقدانه محققانی همچون جین جیکوبز،راب کریر،فرانسیس تیبالدز و...از دهه هشتاد به بعد شهرسازی انسانگرا شکل گرفت که بر اساس این نظریه اساس الگوهای جابجایی درون شهری بر قابلیت های انسانی وتوانمندی های فیزیکی و ادراکی فرد پیاده بنیان نهاده شد.

فرانسیس تیبالدز در آخرین اثر خود"شهرسازی شهروندگرا، سال 1992" عرصه های عمومی را به عنوان رامهمترین بخش شهرها ومحیط های شهری که درچنین عرصه هایی بیشترین تماس وارتباط وتعامل بین انسانها رخ می دهد.

راب کریر درسال 1975 در کتاب فضای شهری ساختار شهر را متشکل از میدان و خیابان می داند وبه نقش اجتماعی خیابان ونظارت اجتماعی در آن از سوی مردم توجه دارد.او به لزوم نماسازی جداره های خیابان و رعایت مقیاس انسانی در فضای خیابان نیز توجه می کند.

سابقه مطالعات در ایران :

* ساماندهی و طراحی حرکت عابر پیاده در بافت محله شهری،محله اختیاریه تهران،محمدعلی غنی زاده ،1380 :این پروژه سعی کرده است با استفاده از روشهای مناسب و با دیدگاههای برنامه ریزی و طراحی شهری وملاحظات مهندسی ترافیک ،فضای حرکت پیاده در بافت محله شهری طراحی و ساماندهی کند.

* اهمیت پیاده راهها ونقش آن در فضای شهری،محدوده مرکزی تهران، میترا حبیبی1382 :نتایج حاصل از مطالعات میدانی در این رساله وضعیت حیات مدنی در پیاده راههای تهران به دلیل تحمیل مدرنیته ای ناتمام ازبالا،نامناسب توصیف میکند.بویژه اینکه بدلیل انواع موانع فیزیکی واجتماعی امکان دسترسی همه شهروندان به معابر وپیاده راهها کمرنگ میباشد.در نتیجه سعی شده است با شناخت موانع کالبدی واجتماعی حضور زنان وسایر گروههای محروم،معابر تهران مرکزی اولویت بندی شده و راهکارهایی به منظور تجهیزمعابر پیشنهادشده است.

* بررسی تطبیقی توسعه فضاهای پیاده بازار قدیم و خیابان پیاده تربیت شهر تبریز،رحمت محمدزاده،حسین فلاح نژاد ،1388 :این بررسی با مقایسه پیاده راه تربیت به عنوان طراحی دوره جدید و فضاهای پیاده قدیم به عنوان محصول طراحی گذشته به این نتیجه رسیده است که فضاهای پیاده تربیت از دید بازدیدکنندگان نسبت به فضای بازار قدیم، مقبولیت بیشتری دارد.

*رفیعیان و سیفایی 1384 در مقاله ای با عنوان فضاهای شهری :بازنگری و ارزیابی کیفی بر ضرورت بازنگری در فضاهای عمومی بویژه در گرایشات نوین شهرسازی تاکید دارند.نتایج حاصل از این تحقیق نشانگر اینست که ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی شهری جهت ایجاد سرمایه اجتماعی وتقویت یکپارچگی جامعه امری ضروریست.

*فرناز نظری در پایان نامه ای با عنوان ارتقاء قابلیت پیاده مداری در محیط های مسکونی با مطالعه محله چیذر تهران(شهریور 1387) با در نظر گیری محدودیت ها و امکانات محدوده موردنظر به بهبودکیفیت محیط شهری و مناسب سازی آن برای حضور پیاده در جهت رسیدن به محله ای سالم و پایدار پرداخته است.

فرضیه تحقیق:

با توجه به این مهم که در حال حاضر محورهای پیاده موجود در کلانشهر تبریز به نحو مطلوب پاسخگوی نیازهای شهروندان نبوده وکیفیت لازم جهت جذب حضور آنان را نداشته اند، همچنین بنا به یافته های ادبیات تحقیق، فرضیه این پژوهش در این قالب بیان می شود:

"کیفیت فضاهای باز پیاده محور نقشی تعیین کننده در پدید آوردن فرصت هایی در جهت ارتقاء میزان تعاملات اجتماعی میان شهروندان دارند."

با عنایت به مطالب بالا، در ادامه این پژوهش سعی در اثبات فرضیه فوق خواهد داشت که در این راستا روش تحقیق (Research Methodology) در جهت اثبات فرضیه به شرح ذیل خواهد بود:

بیان روش :

در این رساله ابتدا با تحلیل توصیفی به شناخت فضاهای شهری و عوامل موثر بر کیفیت آن پرداخته و همچنین نظرات اندیشمندان و تجارب جهان و ایران خواهد گردید.سپس با تحلیل مقایسه ای راهکارهای مناسب جهت ایجاد و ارتقای فضاهای باز و پیاده راهها شناسایی گشته و نکات مناسب و کاربردی برای استفاده در محدوده مورد مطالعه از میان تجارب مشابه استخراج می شود.

 با توجه به دورنمای فوق، روش اصلی تحقیق در این رساله مطالعه موردی  (Case Study)  در شهر تبریز می باشد که در این راستا از تکنیک های Survey ، مطالعات کتابخانه ای، Observation و همچنین  interview جهت گردآوری اطلاعات استفاده می شود.

معرفی فصول:    

جدول زمان بندی :

فصل (2):

ادبیات تحقیق

2-1) مقدمه:

امروزه بالغ بر نیمی از مردم جهان در شهرها ساکن هستند و انتظار می رود که تا 30 سال آینده تعداد شهرنشینان جهان دو برابر روستانشینان گردد بدیهیست که این شهرنشینان علاوه بر نیازهای اولیه همچون خوراک ،پوشاک،سرپناه و...دارای نیازهای به مراتب مهمتری می باشند که تمایل به برقراری ارتباط و تعاملات اجتماعی بخشی از آن است که به ابعاد روحی و روانی انسان باز میگردد.حال سوالی که مطرح می شود این است که شهر های کنونی به عنوان زیستگاه بیش از نیمی از مردم جهان چه اثری بر تعاملات اجتماعی شهروندان داشته اند؟ آیا فضاهای شهری امروزی قادر به پاسخگویی به نیازهای شهروندان بوده اند؟انتظارات شهروندان از یک فضای شهری چیست؟

تا قبل از اواسط قرن بیستم،جوامع و محله های شهری بر حرکت پیاده تاکید داشتند وبه منظور انتقال دادن مردم به مقصدهایشان طراحی شده بودند پس از جنگ جهانی دوم تفکر برنامه ریزان حمل ونقل ،اقتصاد دانان و برنامه ریزان شهری بیشتر متوجه اتومبیل شد،نتیجه حاصل از این تفکر، امروزه موجب اختناق فضاهای زندگی انسانی در شهرها شده است.(کنف لاخر،1381)بنابر این لازم است که با توجه دوباره به سیستم حرکت پیاده،گامی در جهت بهبود فضاهای انسانی برداشته شود.

با توجه به مباحث مطرح شده کوشش بر اینست که عوامل موثر بر تضعیف و بهتبع تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان بررسی گردد و عوامل کیفی که منجر به  تشویق شهروندان به حضور در فضاهایی که در آنها تعاملات اجتماعی رخ می دهد شناسایی شودو بر این اساس  راهکارهای موثر جهت ارتقاء تعاملات اجتماعی میان شهروندان ارائه گردد.

از آنجائیکهاین ارتباطات انسانی و تعاملات اجتماعی میان شهروندان که در این رساله مورد بحث است در بسترشهر و فضاهای شهری رخ می دهد پرداختن به مفهوم این فضاها و همچنین مفهوم عرصه های عمومی و پیاده راهها به عنوان بخشی مهم از آن ضروریست.

2-2) فضاهای باز شهری

2-2-1)مفهوم فضا :

در رابطه با تعریف فضا،نقطه نظرات گوناگونی ارائه شده است: در حالیکه ارسطو فضا را به عنوان ظرف تمام اشیاء توصیف کرد،لایبنیتس معتقد بود فضا صرفا متشکل از روابطی است میان چیزهای بدون حجم و ذهنی.استنباط های متفاوت از فضا را می توان ناشی از تفاوت دیدگاهها و تفاوت رشته ها دانست.با توجه به این تعاریف گوناگون در رابطه بامفهوم فضا،به تبع آن فضای معماری نیز اینگونه است.به گفته وان در لان (1983) «فضای معماری با برافراشتن دو دیوار ﭘا به عرصه وجود می نهد،فضایی جدید میان خود ﭘدید می آورند واز فضای طبیعی ﭘیرامون آنها مجزا می شود». امابه گفته  چومی تعریف فضا در معماری به این معناست : «تعیین محدوده ها در ماده ای با گسترش یکسان که باید به شیوه های مختلف به آن شکل داد»(مدنی پور،1996)

با جمعبندی نقطه نظرات فوق آنجه که در این رساله به عنوان فضا یاد می شود متشکل از دو بعد فیزیکی و اجتماعی است که هم شامل اشیا،احجام و ابعاد ذهنی بدون حجم بوده و بعد انسانی_اجتماعی نیز در دل دارد.به عبارت دیگر درتعریف فضا باید ابعاد فیزیکی ، اجتماعی و ارتباط میان این ابعاد را در نظر بگیریم.

دیاگرام 1.ابعاد فضا

بدیهی است  پس از نیل به تعریفی مشخص از فضا به عنوان بستر محیط مصنوع که محیط شهر نیز جزوی از آن محسوب می شود، قدم بعدی بایستی در شناخت شهر و رسیدن به مفهومی  معین از شهرکه فضاهای جمعی وپیاده راهها را به عنوان ظرفی برای تعاملات اجتماعی در دل دارد،برداشته شود.

2-2-2)مفهوم شهر

ساوج و آلن وارد 2003 سه استراتژي را درباره درك ساختار تفاوت مفاهیم شهري  مورد تحليل داده اند.

رويكرداول  :رویکردی معماری که در آن تنوع معاني شهري به صور متفاوت معماري آنها نسبت داده مي شود و روشي كه با آن مردم سيماي شهر را بر اساس تجربيات خود تفسير كنند مورد فراموشي قرار گرفته است.

نگرش معمارگرایانه به شهر یا به عبارت دیگر تاکید بیش از حد به فرم کالبدی که بیشتر بعدفیزیکی را دربر میگیرد علاوه بر اینکه نگاهی تک بعدی به شهر محسوب میشود،ابعاد دیگر شهر همچون تولیدات اجتماعی را نادیده گرفته و تعریفی ناقص از مفهوم واقعی شهر را بدست می دهد،بنابراین نمیتواند تعریف جامع و کاملی باشد.

 رويكرد دوم الهام گرفته ازنظريات هانري لوفوبر كه در آن فضا، پديده اي با ساختار اجتماعي تلقي مي شود.در اين ديدگاه تاكيد مي شود كه فرآيندهاي اجتماعي و فرهنگي مستقل از صورت ساختماني شهر معنا مي يابند.يعني به توصيف انگاره هاي ذهني _فرهنگي از مكانها توجه مي كند واز مرتبط كردن معناي شهر با تجربه فردي ناتوان است.بر خلاف دیدگاه اول که تاکیدی افراط گونه بر مفهوم فرم(بعد فیزیکی) داشت،این دیدگاه نگرشی کاملا متناقض داشته و ساختار اجتماعی را که به تعبیری فرآیند محسوب می شود مورد توجه قرار می دهد به طوریکه فرم یا شکل کالبدی شهر جایگاهی در این نگرش ندارد،حال آنکه تعریف شهر بدون پرداختن به ویژگی های کالبدی-فیزیکی آن نمیتواند تعریفی کامل باشد.

رويكرد سوم :مربوط به نظريات والتر بنيامين در رابطه با جامعه شناسي شهري است; او معناي شهر را فصل مشترك بين خاطرات و تجربيات شخصي و ساختار تاريخي ارزشها و معاني مسلط (اجتماعي) مي داند.از نظر وي شهر عرصه ظهور عيني وآشكار تضادهاي فرهنگي ونقد فرهنگ هاي مسلط است.

تعمق در دیدگاه های متفاوت مذکور که  رویکرد اول آن با دید معماری شهر را تعریف می کند و رویکرد دوم و سوم آن صرفا عامل انسانی را در نظر میگیرد ،اینطور می نمایاند که پرداختن به تنها قسمتی از ابعاد و عوامل موجود در شهر ما را در درک صحیح از مفهوم شهر ناتوان ساخته و منجر به دیدی صرفا تک بعدی و محدود می گردد،بنابراین ضروریست که این ابعاد به موازات یکدیگر مورد توجه قرار گیرد تا بتوانیم با تلفیق این دیدگاه ها مفهوم جامعی از شهر بدست آوریم.

آنچه که در این رساله در رابطه با مفهوم شهر،مدنظر است تعریفی است که هم بعد فیزیکی و هم بعد انسانی-اجتماعی را  در بر داشته باشد،به عبارت دیگر فرم ها و فرآیندها در کنار هم و به موازات هم مورد بررسی قرار می گیرند.

در این میان لازم است به دیدگاه مدنی پور در رابطه با مفهوم شهر بپردازیم ،مدنی پور1996در رابطه با ساختار شهر به دو دیدگاه اشاره میکند که این دو دیدگاه نیز همچون رویکردهای مطرح شده از طرف ساوج و وارد نگرشی تک بعدی به مفهوم شهر دارند ؛

دیدگاه اول نظریه پردازانی چون اسمایلز1955،ریکی1972شکل شهر را مجموعه ای ازساختمان و اشیا می بینند .در این دیدگاه که نگرشی صرفا فیزیکی به شهر است شهر را تنها در ابعاد مادی در نظر میگیرد در حالیکه شهر علاوه بر محیطی فیزیکی ،متشکل از مردم و فرهنگ های گوناگون است. با توجه به تعریف ممفورد1961 که  شکل شهر را نمادی از بهم بافتگی روابط اجتماعی دانسته است،می توان به وجه تمایز محیط فیزیکی و شهر پی برد.

دیدگاه دوم برگرفته از نظریات راجرز1971 وبروتچی 1985شکل شهر را مقری برای روابط اجتماعی می داند. دید گاه دوم نیز نگرشی تک بعدی به شهر دارد زیرا که شهر علاوه بر شهروندان و روابط اجتماعی میان آنها بعد فیزیکی را نیز شامل می شود.همچنانکه تیبالدز 1992در زندگی یک شهر کاربریها و فعالیت ها را مهم تر دانسته است.

در حالیکه مدنی پور در مقابل این دو دیدگاه، دیدگاه سومی را مطرح می کند:دیدگاهی اجتماعی- مکانی مدنی پور به جای این دو دیدگاه متناقض مطرح می شود در اصل او حالتی بینابین را در نظر میگیرد. این دیدگاه  به صورت بینابین هم نقش عامل فیزیکی_مکانی را در شکل شهر موثر دانسته و هم عوامل اجتماعی را دراین مقوله دخیل دانسته است. جمع بندی نگارنده از دیدگاه های فوق الذکر در دیاگرام (2) آورده شده است.  

دیاگرام شماره 2.رویکردهای مختلف در رابطه با معانی شهر

آنچه که بطور خلاصه از دیاگرام بالا بدست می آید اینست که محیط فیزیکی که خود متشکل از محیط طبیعی و محیط مصنوع است به همراه عامل اجتماعی یعنی انسان و فعالیت هایش ،شهر را شکل میدهند.بنا به گفته مدنی پور شکل شهر،هندسه یک پیوستگی اجتماعی_مکانی است.

شکل شماره 3.عناصر پدید آورنده شکل شهر

با توجه به مطالب مذکورو مطالعه دیدگاههای مختلف اینطور میتوان نتیجه گرفت که پذیرفتن هر کدام از دو دیدگاه اول نمی تواند عاقلانه باشد زیرا که هر دو دارای نقص و نشان دهنده تنها قسمتی از واقعیت است.بنابر این دیدگاه سوم که از طرف مدنی پور ارائه گردیده نزدیک به واقعیت بوده و تاکیداین رساله بر آن است،همچنانکه رساله حاضر در راستای بررسی روابط اجتماعی میان شهروندان در بستر پیاده راهها و فضاهای باز شهری است که بخش مهمی از فضاهای شهری به حساب می آید.

بنابراین لازم است که فضاهای شهری به عنوان جزوی از شهر مورد تحلیل قرار گرفته و تعریف شوند.

2-2-3)مفهوم فضای شهری

زوی(1957)فضای شهری را اینگونه تعریف می کند :« جایی که خیابان ها ،میادین،ﭘارکهاو زمین های بازی وباغ ها همگی فضاهایی خالی اند که محدود شده اند یا طوری تعریف شده اند که فضایی محصور را ﭘدید آورند.»

کولکوهن1989 فضای شهری را به دو گونه تعریف می کند: فضای اجتماعی و فضای ساخته شده و مصنوع.فضای اجتماعی ،تداعی های فضایی نهادهای اجتماعی است که مورد مطالعه جامعه شناسان وجغرافیدانان می باشد تمایل این دیدگاه دیدن ویژگی های فیزیکی محیط مصنوع به عنوان فراپدیده ای است ،از سوی دیگر،فضای مصنوع متوجه فضای فیزیکی ست بدین ترتیب آنچه که مورد توجه معماران است مورفولوژی فضاست،طریقی که فضا بر ادراک ما اثر می گذارد وشیوه ی به کارگیری فضاو معنایی که از آن میتوان استخراج کرد. به گفته کولکوهن این دیدگاه به دو رویکرد می انجامد: آنکه فرم ها را مستقل از کارکرد می بیند و آنکه کاربردها را تعیین کننده فرم ها می داند و در ارتباط متقابل فرم و کارکرد است که دیدگاه دوم  به رویکرد جغرافی دانان و جامعه شناسان نزدیک می شود اما برعکس معمار همواره عاقبت به فرم علاقه دارد به هر نحوی که این فرم ها تولید شوند.

درهرحال در رویکردی با توجهات اجتماعی به محیط شهری نه می توان شیوه تک بعدی و تنگ نظرانه معماری و برنامه ریزی مدرنیستی را در ترکیب فضاهای اجتماعی و فیزیکی قبول داشت و نه فرار از واقعیت سیاسی همراه با عدم توجه پست مدرنیستها به فضای اجتماعی را درهمین حال جدایی میان فضای اجتماعی و فیزیکی، شکاف میان معماری و علوم اجتماعی را با برداشتهای متفاوتشان ازفضا افزایش داده است.(مدنی پور،1996)

از نظر مدنی پور در تله تفاوت افتادن و ندیدن رشته اتصال میان انسانها مارا از پدید آوردن محیطی فیزیکی و اجتماعی بهتر ناتوان می کند به طور کلی در جستجوی مفهومی ازفضا به این نتیجه رسیده ایم که در درک فضای شهری باید ابعاد فیزیکی، اجتماعی و نمادین آن را هم زمان به حساب آورد. بنابر این فضا را هم  می توان انباشت هایی از مردم و اشیاء مادی دانست و نیز فضای شهری را از دید مردم و زندگی روزمره آنها نگاه کرد. به عقیده سنت1994 ;اکنون ما فضاهای شهری را بر حسب سهولت گذشتن با اتومبیل از میان آنهامحاسبه می کنیم یعنی سرعت حرکت در شهر با کاستن از تماس ما با بافت شهری ارتباط مستقیم دارد.این عدم تماس با دیگر انسانها و با فضای شهری بر درک ما از فضای شهری و نیز بر رویکردهای ما به طراحی شهری تاثیر چشمگیری دارد.(همان )

پاکزاد1385 فضای شهری را ظرفی برای وقوع انواع فعالیت های فردی و یا گروهی شهروندان دانسته و آنرا به دو دسته کلی 1)فضاهای باز 2)فضاهای بسته تقسیم می کند:فضاهای باز آندسته از فضاهایی که همچون محیط طبیعی در درون و اطراف شهرها جای گرفته اند و فضاهای بسته آندسته از فضاهایی که ساخته شده و به صورت محصور هستند.

لوئیز ممفورد به همبستگی اجتماعی و ارتباطات متقابل چهره به چهره ، تحرک فکر و اندیشه تاکید داشته و معتقد است که طراحی شهری قرین بازسازی تمدن است و باید امکان همزیستی و مشارکت را برای زندگی جمعی پدید آورد.بنابراین توجه بیش از حد به فضاهای خصوصی را نفی می کند چراکه  در آن صورت ارزش های اجتماعی نادیده گرفته  می شود و نهایتا انسان شهری هرچه بیشتر از گذشته منزوی شده و زندگی جمعی در فضاهای شهری کمرنگ می شود.(پاکزاد،1386)او معتقد بود که عملکرد اساسی شهر شامل دادن شکل جمعی به شهر است و عملکرد اجتماعی فضاهای آزاد در شهر تجمع افراد را ممکن می سازد.(شوای،1384)

فضاهای شهری در ارتباط متقابل با شهروندان هستند پس در راستای پاسخ به سوال این رساله که آیا فضاهای شهری پاسخگوی نیازهای ساکنین خود هست یا خیر؟باید فضاهای شهری را به عنوان ظرفی برای روابط انسانی شهروندان ببینیم.فضای شهری نه صرفا دارای بعد مکانی _ فیزیکی است و نه فقط دارای بعد اجتماعی بلکه هردوی این ابعاد باهم در رابطه ای دو سویه می باشند.

شکل شماره 4.ارتباطی دو سویه میان عناصر شهری

بنابراین در این رساله ملزم به شناسایی نیازهای  افراد و عوامل جذب شهروندان به فضاهای شهری هستیم و همچنین ضروریست که عوامل موثر بر  کیفیت فضاهای شهری مورد بررسی قرار گیرد.بعلاوه همانطور که اشاره شد فضاهای شهری دارای 2 دسته بندی عمده می باشد که فضاهای باز و فضاهای بسته را شامل می گردد ، تاکید رساله حاضر بر فضاهای باز علی الخصوص فضاهای جمعی می باشد که در ادامه مطلب به تعریف آن خواهیم پرداخت.

2-2-4)فضاهای عمومی در ایران

 سابقه فضاهای باز شهری در ایران به فضاهای باز وسیعی بر می گردد که دارای محدوده ای محصور یا کمابیش معین بودند و در کنار راهها و یا در محل تقاطع آنها قرار داشته و دارای کارکردی اجتماعی ،ارتباطی ،تجاری ،ورزشی ،نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بودند و میدان نامیده می شدند ونیز میدانهای کوچک ارتباطی درون محله های مسکونی که میدانچه نام داشتند.)سلطانزاده،1370)

در شهرهای سنتی ایران که رشدی ارگانیک داشته اند فضاهای عمومی شکل مطلوب تری داشته اند بازارها و میادین عمومی به عنوان شکلی از فضاهای عمومی نقش مهمی در ایجاد ارتباط میان مردم ایفا میکردند.بعلاوه این فضاهاکه در ایجاد حس اعتماد به مردم کمک کرده و باعث افزایش حس همبستگی و تعلق در مردم  میشوند در حقیقت این فضاها فراتر از مکانهایی صرفا برای تفریح هستند.(رفیعیان و سیفایی،1384)

2-2-5) مفهوم فضای جمعی

در رابطه با مفهوم فضای جمعی بر اساس فرهنگ انگلیسی آکسفورد واژه public به معنای کلی و در اکثر معانی متضاد خصوصی است.همچنین شامل این تعاریف نیز می شود ؛ مربوط و یا متعلق به مردم به عنوان یک کلیت که بر جامعه یا ملتی که متعلق است تاثیر می گذارد یا متوجه آن است.از دیدگاه والرز ؛فضای عمومی ،فضایی است که در آن با غریبه ها سهیم هستیم مردمی که اقوام ،دوستان و  یا همکار ما نیستند ،فضایی است برای سیاست ،مذهب ،داد وستد و ورزش ؛فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی.(مدنی پور،1996)

بطور کلی فضاهای عمومی شهری 2 معیار اصلی را باید داشته باشند تا به عنوان یک فضای شهری قابل تعریف باشند:

·        انسجام : فضای شهری باید دارای یک هویت یکتا باشد.

·        کاربری همگرا : فضا باید قابلیت استفاده از کاربری های مختلف را بررای شهروندان فراهم آورد که به معنی پرداختن به مفهوم کاربری های مختلف در شهر و چگونگی شکل دهی به آن است.(پورجعفر،محمودی نژاد،1388)

پور جعفر و محمودی نژاد شرط اساسی فضاهای عمومی را تعامل و مراودات اجتماعی دانسته و وظایف فضاهای عمومی را به تعبیر کریست2000 اینچنین توصیف می کنند:

·        ابزاری جهت ارتباطات و مراودات  شبکه های اجتماعی

·        مکانی برای رویارویی و مراسمات شهروندی

·        مدیریت و هماهنگ سازی فعالیت های شهروندی

تیبالدز 1992عرصه عمومی را چنین می داند ؛« تمام بخشهای بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند، بدین ترتیب خیابانها ، پارکها و میادین شهرک یا شهر به ساختمان هایی که محصورشان می کند و محدوده شان را مشخص می کنند گسترش می یابد.»بنابر این عرصه عمومی مهمترین بخش از شهرک ها و شهرهای ما است جایی که بیشترین اندازه از تماس و تعامل انسانها روی می دهد.

لینچ عنوان کرده است که فضاهای باز عمومی امکان انگیزش و انتخاب آزاد میان رفتارها، حرکت ها و اکتشافات بصری را برای تعداد معنی داری از مردم شهر فراهم می آورد ،در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندد و افراد در یک محیط اجتماعی جدید باهم اختلاط یابند.(پاکزاد،1383)

به نظر می رسد تعاریف مطرح شده در رابطه با فضای عمومی بر دسترسی بدون محدودیت شهروندان به فضاهای موجود در شهرها و همچنین مشارکت در فعالیت های متنوع تاٌکید می کنند که قابل ذکر ترین این فعالیت ها، تعاملات اجتماعی است که در نتیجه این دسترسی محدود نشده در فضاهای شهری به خصوص فضاهای باز پیاده محور روی می دهد.موید این مطلب گفته اموس راپاپورت(1977) است که معتقد است فضای شهری ،فرآیند اجتماعی شدن افراد را تسهیل و عرصه مهم اعمال هنجارها و موازین اجتماعی است.

قاسمی 1383در رابطه با فضاهای باز شهری اینچنین می گوید ؛«فضای باز شهری برای شهروندان و تبلور زندگی جمعی آنهاست و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها باشد .در این فضاها شهروندان با همدیگر برخورد اجتماعی چهره به چهره دارند تصویر ذهنی شهروندان از این فضاها و مقیاس آنها به گونه ای است که فضایی متنوع و پر از رویداد را توقع دارند مخاطبان این فضاها را طیف وسیعی از اقشار اجتماعی ،گروههای سنی مختلف و نظایر آن تشکیل می دهند.»

پاکزاد1383 فضای باز شهری را به اینصورت تعبیر می کند: عرصه تجمع انسانها ،فعالیت ها و رفتارها و در یک کلام رویدادهایی که در گذشته حادث شده و در خاطرات جمعی و فردی ثبت می شوند وقایعی که در حال حاضر در زندگی روزمره شهروند نقش ایفا کرده و همچنین امیال و توقعاتی که از آن مکان برای بهبود زندگی جمعی اش تصور می کند.

پارسی 1381 عنصر نسبتا پایدار محتوای فضای شهری را حیات مدنی می داند و معتقد است فضای شهری بستر آن زندگی عمومی و اجتماعی جامعه است که در فرآیند تحول زندگی زیستی_اجتماعی به یک زندگی اجتماعی و روانشناختی بواسطه بن مایه های خردگرایانه ،مشارکت آگاهانه و فعالانه نظری و عملی واجد کیفیت عالی ارزشهای انسانی و مدنی شده است.او عقیده دارد موضوع خلق فضای شهری مطلوب ،پویا و سرزنده به لحاظ کارکرد اجتماعی ،روانی ،فرهنگی ،اقتصادی و محیطی_کالبدی آن یکی از اهداف راهبردی ارتقای کیفیت محیط مصنوع شهری وبا راهبردهای اجتماعی پیوند دارد و چنین نتیجه می گیرد که فضای شهری محصول نیروهای تاریخی و اجتماعی _فرهنگی جامعه است و این فضاها بیش از هر فضای دیگری در شهر عرصه اعمال متقابل اجتماعی وغلبه هنجارها و موازین و ارزش های اجتماعی _فرهنگی بوده نیازمند عقلانیت رفتاری ،کنترل اجتماعی ،مشارکت اجتماعی در ارزشها و اعمال و بیش از سایر فضاها با سرمایه گذاری اجتماعی _فرهنگی مردم عرصه بیان خویشتن مردم ،آزادی ،تکثر،تنوع،هماهنگی و تحمل اجتماعی است.در یک کلام فضای شهری بستر حیات مدنی جامعه می باشد.

منبع : پارسی 1381

آنچه در دانش طراحی شهری برای فضای باز شهری ارزش محسوب می شود نقش اجتماعی این فضاهادر افزایش تعاملاتی است که در زندگی جمعی شهروندان ایفا می کند ،بررسی تاریخی شهرهای مغرب زمین نیز شاهدی است بر این مدعا.از دوران یونان باستان تا قرن بیستم  شهروند اروپایی مهمترین و مردمی ترین رویدادهای جمعی خود را در میدان برگزار می کرد.واژه یونانی آگورا و رومی فوروم به معنای تجمع شهروندان بود .پلازا و انواع فضاهای مشابه در میان اقوام اروپایی ،خواه انگلیسی ، آلمانی و یافرانسوی و مانند اینها قلب تپنده شهر و محل گردهمایی و تعامل اجتماعی بود. در بستر شهرهای سنتی ،فضاهای عمومی نظیر میادین عمومی و بازارها نقش ایجاد ارتباط میان مردم را داشتند مکانهایی که در آنها شکل از کنش متقابل اجتماعی میان شمار زیادی از مردم امکان پذیر می شود.

جایگاه فضای عمومی در اکثر مطالب مربوط به طراحی و برنامه ریزی شهری نشان از اهمیت این بخش از فضای شهری است. آنچه که در این رساله به عنوان فضای عمومی  مطرح است فضایی است که افراد یا سازمان های خصوصی آنرا کنترل نمی کنند و از این رو به روی عامه مردم گشوده است بدون تفکیک آنها از نظر طبقه اجتماعی ،قومیت ،نژاد و سن. جایی که تعاملات اجتماعی و تجربه روزمره زندگی شهری در آن روی می دهد .

کیفیت فضای شهری

چگونگی یک چیز که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر مخاطب می گذارد کیفیت فضایی نامیده می شود.امروزه مباحث کیفی، ملکه ذهن هر کارشناس شهری در کشورهای صنعتی شده و در راستای ایجاد و بسط جامعه مدنی همه به صرافت ارتقاء کیفی محیط پیرامون خود افتاده اند خواه این لایه اجتماعی-سیاسی باشد خواه روحی-روانی(پاکزاد،1381)

انجمن شهرسازی امریکا در گزارشی سه کیفیت پایه ای را که زمینه سلامت یک شهر را برجسته می کند مشخص می کند : جاذبه ها،دسترسی و آسایش

جاذبه ها : جاذبه هایی مثل تاسیسات هنری، امکانات فرهنگی یا گذران اوقات فراغت ، تعلیم و تربیت ، بهداشت و یا خدمات دیگر و در دسترس بودن فضا برای زندگی و کارکردن همه به زنده نگه داشتن یک مرکز کمک می کند.

دسترسی : سهولت دسترسی و حرکت به زمان و هزینه رسیدن به مکان از جایی که مردم در آن زندگی می کنند.

آسایش : آسایش یا اینکه چه اندازه یک مرکز به عنوان یک مکان خوشایند است، این واژه بازتابی از یک محیط جذاب و خوب حفاظت شده است و عوامل موثر بر آن عبارتند از امنیت، منظر ، احساس هویت(چاپمن،1386)

در جهت  دسته بندی عوامل کیفی فضاهای شهری بنتلی و سایرین 1985 هفت شاخصه کیفی را برای مکان بر می شمرند که این شاخصه ها می توانند بر جذب مردم  به سوی آن فضا یا مکان موثر واقع شوند.این 7عامل در شکل  نشان داده شده است.

شکل شماره6 .عوامل پاسخگویی محیط به نیازهای شهروندان

بنتلی و همکاران، 1985

نفوذ پذیری : فضاهایی به مردم قدرت انتخاب می دهند که برایشان قابل دسترسی باشند.بنابراین حدی از قدرت انتخاب که یک محیط به مردم می دهد تا بدان طریق از مکانی به مکان دیگر بروند یک معرف کلیدی جهت ارزیابی پاسخدهندگی آن محیط تلقی می گردد.

گوناگونی : دلالت بر ویژگی های محیطی مکان هایی می کند که واجد فرم ها ،استفاده ها و معانی گوناگون باشند. تنوع کاربری نکته کلیدی اصل گوناگونی به مثابه یک کل می باشد.

خوانایی : مردم موقعی می توانند از منافع گزینه هایی که آن کیفیات را عرضه می دارند بهره گیرند که بتوانند سامان فضایی مکان و آنچه را که در آنجا می گذرد درک کنند.

انعطاف پذیری : مکانهایی که بتوانند برای منظورهای و تنوعی به کار آیند در مقایسه با مکانهایی که برای کاربری مشخص و محدودی طراحی شده اند حق انتخاب های بیشتری را به کاربران عرضه می دارند.

تناسبات بصری : مردم اماکن را بر مبنای معانی مترتب بر آن تعبیر و تفسیر خواهند نمود.وقتی که این معانی پشتیبان پاسخدهندگی محیط باشند،مکان دارای کیفیتی است که ماآنرا مناسبات بصری می نامیم.

غنای حسی : کیفیتی که تنوع تجربیات حسی را که موجد لذت استفاده کنندگان هستند افزایش می دهد.

رنگ تعلق : ایجاد این امکان که کاربران بتوانند به محیط های موجود رنگ تعلق بدهند اهمیت ویژه ای دارد.تا اکثر مردم به محیطی برآمده از علایق،ارزشها ونشانه های شخصی خویش دست پیدا می کنندو در آن مشارکت نمایند.(بنتلی و دیگران،1985) 

طراحی مبتنی برمقیاس انسانی : در مقیاس خرد طراحی پهنه های پیاده نیازمند توجه بیشتریدر مقایسه با طراحی برای وسایل نقلیه است.عابرانی که با سرعت 3.5 فوت (1.1متر) در ثانیه حرکت می کنند،بهتر می توانند جزئیات نمای ساختمان ها،ویترین مغازه ها،شیب پیاده روها، کیفیت نیمکت ها و نظایر اینها را درک کنند.(انجمن شهرسازی امریکا،1387)

با توجه به نظرات مطرح شده نقش بسیار مهم فضاهای باز عمومی در تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان و تقویت حس جمعی آنان که یکی از موضوعات اصلیست که به آن خواهیم پرداخت، نمود می یابد. همانطور که از بحرینی نقل شد 2عامل فرهنگ و محیط در بروز رفتارهای انسانی موثرند،از آنجا که امکان تغییر فرهنگ در کوتاه مدت میسر نیست،میتوان با ارائه راهکارهایی جهت  طراحی وبکار گیری عوامل موثر بر کیفیت و مناسب سازی محیط که فضاهای باز نیز در زمره آن قرار میگیرد بر نمود های رفتاری شهروندان تاثیر گذاشت و آنان را به حضور در فضاهای جمعی ترغیب نمود.

در این میان در معرفی فضاهای با کیفیت جهت تقویت تعاملات اجتماعی میان شهروندان می توان بافت سنتی شهرهای ایرانی را یاد کرد که میادین و بازار های آن نقشی موثر در ارتباطات میان شهروندان داشتند موید این مطلب نظر کریستوفر الکساندر است. الکساندر سیستم ارگانیک شهرهای سنتی را که در آنها نوع  و شکل فضاهای شهری به مرور زمان و متناسب با نیازهای ساکنان شکل گرفته بود جذاب تر از شهرهای جدید طراحی شده و  درخت گونه می یابد .

به گفته الکساندر1965هر موقع قسمتی از یک شهر جدا می شود و ساختار درختی جایگزین ساختار سمیلاتیک موجود می شود شهر گامی بسوی تجزیه و گسیختگی بر می دارد.اگر ما شهرهائی که ساختار درختی دارند ( شهرهای طراحی شده امروزی  مانند چندیگار یا شهرهای جدید بریتانیا) بسازیم، آنها زندگی ما را گسیخته و تکه تکه خواهند کرد.

جمعبندی نظرات مطرح شده در رابطه با عوامل کیفی فضاهای عمومی شهری در دیاگرام نشان داده شده است.

جدول شماره2. فضا در راستای پاسخگویی به نیازهای انسانی

می توان نتیجه گرفت که 13عامل از جمله عوامل تاثیرگذار در کیفیت فضاهای شهری محسوب میشود ،در این میان عواملی که در این رساله بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت مطابقت فضاهای عمومی شهری با نیازهای شهروندان،داشتن مقیاس پیاده ،تنوع کاربری،غنای حسی ،رنگ تعلق اجتماعی پذیریست  که در ارتباط نزدیک با موضوع این رساله است.

جمعبندی از مطالب فوق موید این مطلب است که کیفیت فضاهای شهری نقشی مهم در میزان فعالیت های جمعی بویژه تعاملات اجتماعی میان شهروندان دارند.بنابراین جهت افزایش فعالیت های اجتماعی علی الخصوص تعاملات اجتماعی لازم است که عوامل موثر بر  کیفیت فضاهای شهری مورد  مطالعه و شناسایی قرار گرفته ودر برنامه ریزی و طراحی ها مورد استفاده قرار گیرند.

2-2-7)مفهوم پیاده راه

دو ویژگی عابر پیاده باعث تمایز نحوه حرکت او از سایر انواع ترددها میشود :

*انعطاف پذبری

*خود تنظیمی نسبتا سریع (کنف لاخر،1381)

حرکت پیاده طبیعی­ترین، قدیمی­ترین و ضروری­ترین شکل جابجایی انسان درمحیط است و پیاده­روی هنوز مهم­ترین امکان برای مشاهده مکان­ها، فعالیت­ها و احساسشور و تحرک زندگی و کشف ارزش­ها و جاذبه­های نهفته در محیط است .

پیاده­روی دارایاهمیت اساسی در ادراک هویت فضایی، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت­های محیطیاست. چهره شهر بیشتر از طریق گام زدن در فضای شهری احساس میشود. به طور کلیمی­توان حرکت پیاده را به هفت فعالیت مختلف تقسیم کرد که عبارتند از:

قدم زدن،ایستادن، نشستن، درازکشیدن، دویدن، بازی کردن و تماشا کردن.

ادراک محیطی بسته به شیوه جابجایی انسان تغییر میکند پیاده روی بیشترین نزدیکی را به محیط وارد و اجازه می دهد فرآیند تفسیر و به خاطر آوردن منسجم تر باشد.از نظر مکانی ، زمانی و روحیه ای که هر پیاده دارد می توان احساسات و تجربیات او را به گونه ای تشریح نمود این خصوصیات می تواند شامل نحوه حرکت ، سرعت قدم برداشتن ، احساس بودن و یا نحوه منطبق شدن با محیط زیست ،محدود بودن فضا برای حرکت های مختلف باشد و خلاصه کلیه این عوارض هستند که تصویری در ذهن عابر پیاده به جای می گذارند.(شفیعی ،1380)

راه رفتن در خیابان شکل ابتدایی از تجربه کردن شهر به ما می دهد. پیاده ها کسانی هستند که بدنشان از کلفتی و نازکی متنی شهری پیروی می کند که خودشان آن را می نویسند بی آنکه بتوانند بخوانند. پیاده روی حتی اگر فقط پرسه زدن و یا دیدن ویترینهای مغازه باشد باعث می شود مردم  در این حرکت ها و در واکنش نسبت به نام های مکان های شهری ،داستانهایی ابداع کنند و به فضاهایی که وارد می شوند معنایی بخشند مفاهیمی که نهاد بیگانه و عقیم شده شهر رابه چالش می خوانند.وی همچنین معتقد است،گردش کنندگان در پاریس بهترین نمونه پیاده ها در شهر اند که نمایانگر خودجوشی و چالش در برابر نظم تثبیت شده هستند،آنها بیشتر به جنبه های ریز مقیاس زندگی خیابانی علاقه داشتند تا شهری رسمی و عمومی که هوسمان خلق کرده بود.او به موضوع حرکت مردم در شهرها پرداخته است و بر اهمیت روابط مکانی پیکره های انسانی از راه دیدن ،شنیدن ،لمس کردن و همچنین نحوه ای که به یکدیگر مرتبط می شوند تاکید می کند.(مدنی پور،1996)

انتخاب راه بستگی به هدف فرد دارد و آب و هوا و احساس پیاده نیز بسیار مهم است : مثل میل به پیاده روی ، میل به بازی و تجربه محیط ، وقت گذرانی ، خرید و شرکت در فعالیت های جمعی.اگر در مسیر عبور پیاده ها نقاطی با مشخصه به خصوص با عملکرد خاص وجود داشته باشد و یا اینکه بتوان مسیر را به روشنی و راحتی دید و ایمنی در آن وجود داشته باشند اعتماد عابر جلب می شود و رابطه خوبی با محیط زیست خود برقرار نماید.(شفیعی ،1380)

یکی از تحولات اخیر در گرایش­های جدید شهرسازی جهان، توجه به حرکتپیاده و نیازهای آن به عنوان یک موضوع فراموش شده مهم شهری است. امروزه تاکید بیشاز حد بر حرکت سواره و حل مسایل مختلف آن و غفلت از ساماندهی و برنامه­ریزی برایحرکت پیاده، یکی از نقایص شهرسازی معاصر محسوب می­شود. در چند دهه اخیر، در نتیجهاوج­گیری و حاد شدن مشکلات شهری مانند آلودگی محیط، دشواری رفت­و آمد، ناامنیراه­ها، انحطاط مراکز تاریخی شهرها، افت کیفیت فضاهای شهری، افول ارزش­های بصری و ... واکنش گسترده­ای علیه سلطه حرکت موتوری و کاهش تحرکات پیاده در جهان به­وجودآمده است.در این زمینه، بازیابی و توسعه فضاهای پیاده به یکی ازمحورهایبرنامه­ریزی و طراحی شهری بدل شده که از آن به عنوان  "جنبش پیاده­گستری"یادمی­شود.                   
جنبش گسترش فضاهای پیاده، نه­تنها سیمایکالبدی شهرها را عوض کرده، بلکه تغییرات نوینی در کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعیو فرهنگ مردم به­وجود آورده است. همچنین الگوها و روش­های جدیدی برای حل مسایل شهریارایه داده که باعث تحولی عمیق در نظریه­ها و روش­های شهرسازی، به ویژه در عرصهساماندهی فضاهای شهری شده است.

پیاده محوری علاوه بر اینکه نقشی موثر در کیفیت محیطی ایفا می کند اثری بسیار مهم نیز بر بعد اجتماعی فضای شهری داشته که در این رساله این ابعاد اجتماعی در رابطه با فضاهای جمعی پیاده محور مورد تاکید است.

2-2-8)تعریف پیاده راه

در ساماندهی مراکز شهری می توان محیط مناسب و ایمن برای تردد عابرین پیاده را از طریق اعمال ممنوعیت کامل یا نسبی تردد وسایل نقلیه در برخی از معابر تامین نمود.(دفترتحقیقات و معیارهای فنی،1375)

پهنه پیاده مدار مکانی است که ساکنان آن با هر سن و توانایی میتوانند امنیت و راحتی ، تناسب و جذابیت در پیاده روی را ، نه تنها در هنگام فراغت بلکه در استفاده از تجهیزات و آمد و شد نیز احساس کنند.(انجمن شهرسازی امریکا،1387)

معابر پیاده یا پیاده­راه­ها،معابری محصور و بسته به ترافیک سواره و با بالاترین حد نقش اجتماعی هستند که تسلط کامل با عابر پیاده بوده و تنهااز وسایل نقلیه موتوری به منظور سرویس­دهی به زندگی جاری در معبر استفاده می­شود. این معابر می­توانند به صورت کوچه، بازار، بازارچه، مسیری در میدان، پارک یا فضاییک مجتمع شکل بگیرند. پیاده راه­ها با از میان بردن ترافیک عبوری سواره در بخشی ازشهر ایجاد می­شوند، و به دلایل معمارانه، تاریخی یا تجاری شکل می­گیرند.

پیاده­راه­ها، محل حضورهمه شهروندان و مشارکت آنان در زندگی جمعی­شان می­باشد. این فضاها در مقیاس همه شهرعمل کرده و پذیرای گروه­های مختلفی از شهروندان می­باشدو علاوه بر نقشارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش و تماشا و ... فراهممی آورد.

جیکوبز با انتقاد از تفکر مدرنیستی در رابطه با خیابان ،بر اهمیت پیاده راهها تاکید دارد.گوردن کالن نیز در کتاب منظر شهری به تائید جیکوبز و بر خلاف نظر معماران مدرنیست ،محیط شهری را در صورتی مطلوب می داند که حضور انسان به صورت پیاده در شهرها ممکن و مقیاس شهرها نیز مقیاس انسانی باشد.(کالن،1959)

راب کریر در سال 1975 در کتاب فضای شهری ساختار شهر را متشکل از خیابان و میدان می داند و به نقش اجتماعی خیابان و نظارت اجتماعی در خیابان از سوی مردم توجه بیشتری دارد.او به لزوم نماسازی جداره های خیابان و رعایت مقیاس انسانی در فضای خیابان نیز توجه می کند او معتقد به اهمیت ارزشهای کلاسیک سنتی در کنار نیاز های معاصر بوده و از مخالفان شهرسازی مدرن است.

2-2-9)تاریخچه پیاده راه

داوینچی در طرح های خود برای شهری ایده آل پیشنهاد کرد که مسیر عابرین پیاده ، عابرین سوار بر اسب و وسایل نقلیه و قایق ها در سه سطح به ارتفاعات مختلف ساخته شوند.(چرمایف و الکساندر،1376)

نخستین اقدام در جهتتفکیک حرکت سواره از پیاده در دنیا، در سال 1858 توسط شهرساز و معمار امریکایی بهنام "اولمستد" صورت گرفت. طی این اقدام اولمستد در طراحی پارک مرکزی نیویورک، برایعبور پیادگان پلی از سنگ روی جاده وسایل نقلیه بنا نهاد. در ایالات متحده آمریکا،پس از جنگ جهانی دوم این نوع خیابان­های پیاده با نام ""Mall شکل گرفتند که بیشتر همسو با مقاصدتجاری در مرکز شهرها بودند و در عین حال هدف­شان ایجاد محیط­های مطلوب برای خرید وگردش در شهرها بود.

در کشورهای اروپایی پس از جنگ جهانی دوم و در پی بازسازی خرابی های ناشی از جنگ بخش مرکزی و تاریخی شهرهای اروپایی به روی ترافیک سواره بسته شدو این روند تا سال 1975 ادامه یافت تا اینکه تقریبا  بخش مرکز ی اکثر شهرهای اروپایی پیاده محور گردید.

امروزه ضرورت رویکرد مجدد به حرکت پیاده به عنوان سالم ترین روش حمل و نقل شهری مورد توجه جدی مدیران شهری قرار گرفته و سرلوحه برنامه های کاری خود قرار داده و همایش های گوناگونی در سطح جهان به منظور تبیین اهمیت موضوع و تبادل نظر در این زمینه برگزار می شود.

ازجمله کنفرانس های بین المللی درباره پیاده روی در سال 2000 بوسیله یک گروه غیر رسمی که  Walk 21نامیده شد برگزار گردید.هدف از این گردهمایی ایجاد یک جایگاه بین المللی و توجه به اهمیت مباحث پیاده روی در سطوح سیاسی و تصمیم گیری ، معرفی تحقیقات و عملکردهای مرتبط بهترین نمونه ها و مشخص نمودن موضوعات تحقیقات آینده و فرصت هایی برای سرمایه گذاری در این زمینه است.امروزه walk 21 یک گروه غیر رسمی تحت رهبری انجمن پیاده روی لندن است که نمایندگی فدراسیون پیاده روی اروپا را بر عهده دارد.تاکنون شش کنفرانس بین المللی توسط این گروه برگزار گردیده است.این کنفرانس ها عبارتند از :

·        کنفرانس اول : لندن ، انگلستان ،فوریه 2000 با شعار:پیش به سوی پیاده روی در قرن21

·        کنفرانس دوم : پرت استرالیا، فوریه 2001،با شعار : پیاده روی قرن 21

·        کنفرانس سوم : سن سباستین ،اسپانیا ، می 2002 ، با شعار : به سمت شهرهای قابل زندگی

·        کنفرانس چهارم : پورتلند امریکا ، می 2003 ، با شعار : سلامتی ، برابری و محیط زیست

·        کنفرانس پنجم : کپنهاگ ، دانمارک ، ژوئن 2004 ، با شعار: شهرهایی برای مردم

·        کنفرانس ششم : زوریخ ، سوئیس ، سپتامبر 2005 ، با شعار : فرهنگ پیاده روی روزمره.

·        کنفرانس هفتم : ملبورن ، استرالیا ، اکتبر 2006 ، با شعار : محیط هایی با قابلیت پیاده روی.

·        کنفرانس هشتم : تورنتو ، کانادا ، اکتبر 2007 ، با شعار : اولویت با عابران پیاده.

2-2-12)بررسی تجارب جهانی

استکهلم Stockholm

شهر استکهلم که در اواخر قرن 13 میلادی ساخته شد،هسته قرون وسطایی خود را از دست نداده و شبکه خیابان های شهری و بسیاری از بناهای متعلق به قرون وسطی آن هنوز موجودند.منطقه اصلی ویژه پیاده در مرکز شهر Torg نام دارد که ترکیبی از ساختمانهای اداری،تجاری و فرهنگی را در بر می گیردو برنامه ریزی و طراحی آن در سال 1946 آغاز ودر سال 1962 به اتمام رسیده و به یک محدوده بدون ترافیک در مرکز شهر استکهلم مبدل گشته است.Torg در حال حاضر قلب مرکز شهر استکهلم محسوب میشود،این منطقه تا عمق چندین ساختمان در اطراف گسترس یافته و دوPlazza  در دو مسیر منتهی به آن وجود دارد.میدان Sergels torg  نمونه ای پیشرفته از پلازا و روبروی خانه فرهنگ این شهر قرار دارد.

میدان دیگر که H.Torg  نام دارد با سبکی قدیمی تر، روبروی تالار کنسرتی قدیمی قرار گرفته و به عنوان بازارچه سنتی جهت فروش گل وگیاه مورد استفاده قرار می گیرد.

کپنهاگ Copenhagen

در اوایل سال 1950 میلادی برنامه ریزان کپنهاگ به این نتیجه رسدند که خیابان های باریک هسته تاریخی شهر جوابگوی افزایش وسایل نقلیه موتوری شخصی نخواهد بود و با توجه به مسائل زیست محیطی ، اجتماعی و...پس از آزمایش شیوه های مختلف کنترل ترافیک ، راه حل ابجاد منطقه ویژه پیاده را پیشنهاد نمودند.

مسیرهای پیاده کپنهاگ

پیاده راه اشتروگت Stroget واقع در کپنهاگ شامل سه خیابان مجاور هم می باشد که از میدان Town hall  تا میدان Kings new امتداد می  یابد.اشتروگت یک محور پیاده تجاری است که روزانه عده کثیری از مردم را به سوی خود جلب می کند.به طوریکه طبق گفته فروشندگان میزان فروش آنها بین 45-25 درصد افزایش یافته است.

فضای این پیاده راه با وجود طراحی کاملا ساده ، جذاب و مطلوب می باشد و گذرگاههای طاقدار در ایجاد تنوع و سرزندگی به فضا موثر بوده است.

سنگفرش این منطقه تیره و یکدست با مسیرهای ویژه خدمات رسانی می باشد که این مسیرها برای وسایل تخلیه بار از ساعت 4 صبح تا 11 صبح می باشد، جمع آوری زباله ها نیز در ساعات پایانی شب صورت می گیرد ولی در مورد وسایل نقلیه اضطراری محدودیت تردد وجود ندارد و امکان دسترسی در تمامی زمانها وجود دارد.تاثیر این خیابانها بوسیله میادینی که دارای نشانه های تاریخی و فرهنگی می باشند،دو چندان می شود که در این میادین نیمکت ها و فرصت هایی برای ملاقات و صحبت و تماشای سرگرمی های غیر رسمی برای عابرین مراجعه کننده وجود دارد.

میدان Sant hans torv در منطقه پرترافیک کپنهاگ واقع است که بی شک از آن به عنوان جزیره آرامش می توان یاد کرد.این پلازا در عین برخورداری از فضای باز مکانی برای برگزاری رویدادهای بزرگ ،فضاهای کوچک و دنجی با جزئیات مناسب و حساب شده برای آسایش و استراحت تک تک شهروندان فراهم می آورد.

شاخصترین عنصر میدان تندیسRaining house  نام دارد.آبهایی از سطح زمین فوران می‌کنندو روی بلوک‌های کف میدان سرازیر می‌شوند و آبی که آهسته از تندیس فرومی‌ریزد و با تشکیل موج،در برکه کوچکی جمع می‌شود، علاوه بر خلق بازتاب‌های متعدد، با صدای خویش، یک نقطه کانونی برای رهگذران وبا لغزنده‌کردن بلوک‌ها، یک فضای ایده‌آل برای ‌بازی کودکان خلق می‌کنند.

البته برکه آب برای رویدادهای مهم آبگیری و خشک می‌شود؛ در این زمان‌هاست که تندیس، انزوا و حصار همیشگی خود را می‌شکند و به مکانی برای نشستن حضار تبدیل می‌شود.

استلا Estella

Plaza de los Fueros یکی از میدان‌های دوره قرون وسطی در شهر Estella اسپانیاست که اگرچه از دیرباز، به عنوان محلی برای فعالیت‌های تجاری و برگزاری مراسم عمومی شهر مورد استفاده قرار می‌گرفته است، اما در سال‌های اخیر (تا قبل از اجرای طرح نوسازی)، به دلیل الحاق ساختمان‌های جدید و پذیرش کارکردهای نامتناسب، با دورشدن از ماهیت و کارکرد اصلی خود، دچار افت کیفی شده بود و کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت ایده اصلی Francisco Jose Mangado Beloqui، معمار محلی، در نوسازی این میدان، عبارت بود از: پاک‌سازی و بازکردن عرصه مرکز میدان، به منظور فراهم‌آوردن آزادی حرکت مورد نیاز برای استفاده کامل از فضا و نیز ایجاد حوزه‌های دید پیوسته و غیرمنقطع. در این طرح، مرکز میدان با استفاده از نوع متفاوت کف‌سازی که ترکیبی هندسی از بلوک‌های مربع‌شکل از گرانیت Gredos (به ابعاد 100*100*7 سانتیمتر) و نوار‌های طولی از سنگ Jadishاست، از فضاهای اطراف جدا و متمایز شده است. این الگوی ویژه کف‌سازی، علاوه بر آنکه عنصر اصلی و پیونددهنده طرح نوسازی میدان به شمار می‌رود، در تعیین محدوده فضاهای انجام سنتی‌ترین فعالیت‌های میدان، یعنی بازار خیابانی پنج‌شنبه‌ها و رقص Era، نیز کاربرد دارد.

ردیف‌های دوگانه طولی درختان، ضمن ایجاد یک پیاده‌راه تفریحی،موجب برقراری ارتباط بصری میان دو سمت میدان شده‌اند.

نورپردازی خاص پلازا، بر ارتباط و نیز تفاوت‌های فضاییمیان عرصه مرکزی میدان و پیاده‌راه تفریحی کنار آن، تأکید می‌کند.در دو انتهای پیاده‌راه تفریحی کنار میدان، دو تیرک مجهز به نورافکن‌هایقابلتنظیم،
برای تأمین بخشی از روشنایی میدان، نصب شده که سازه فلزی آنها با چوب  irokoپوشش داده شده است.

مطالب مطرح شده نشانگر اهمیت پیاده راهها در شهرهای امروزی و نقش غیر قابل انکار آنها در زندگی شهروندان است.با توجه به اینکه این فضاهای پیاده محور در کلانشهرهای کنونی رو به زوال نهاده است بنابراین ضروری است که با مطالعه و بررسی این فضاها، عوامل کیفی آنها و همچنین عواملی را که سبب جذب شهروندان به سوی فضاهای پیاده محور میشود،شناسایی کرده و در پی ایجاد و ارتقای کیفی پیاده راهها با بکارگیری این عوامل باشیم.

2-2-10)نقش وکاربرد پیاده راهها

پياده راه ابزاري جهت بهبود اقتصاد شهري،سلامت اجتماعي،کیفیت زيست محيطي محسوب می شود.

به تعبیر دیگر نقش پیاده راهها در فضای شهری:

*تقويت ارتباطات

*فعال بودن حواس غير بصري

*درك محيط از طریق حواس

*تجديد حيات مدني مراكز شهري

*رونق اقتصادي مراكز تجاري

*كاهش آلودگي ها(ملک،1385)

*ایجاد حس مکان و امنیت محیط و عابرین پیاده

*ایجاد حس مشارکت وحضور فعال افراد و گروهها در تصمیم گیری و اجرا و حس مسولیت و وابستگی بیشتر به محیط(فرزبود،1384)

در پیاده­راه­ها، آزادی عمل انسان پیاده برای توقف، مکث، تغییر جهت و تماسمستقیم با دیگران بسیار زیاد است. از این رو شهروندان به تدریج به حضور در شهر وانجام فعالیت­های مدنی عادت کرده و زمان بیشتری را در فضاهای شهری می­گذرانند و اینبه نوبه خود به بهبود و ارتقاء فرهنگ و عادات شهرنشینی؛ از جمله رعایت حقوق دیگرانو احساس مسئولیت در برابر جامعه کمک می­کند که به خصوص برای جوانان و کودکانمی­تواند نمونه زنده آموزشی محسوب شود.

كاربرد پياده راه ها از نظر جيكوبز:

*ارتباطات ساده و چهره به چهره *ايجاد چهره هاي مردمي *پرورش استعداد كودكان

جیکوبز اشاره می کند؛ پياده راه ها علاوه بر حفظ  امنيت كودكان، مكاني براي بازي و يادگيري هستند. كودكان، بسياري از اصول اوليه زندگي را از بزرگسالان پياده راه ها مي آموزند. آن ها ياد مي گيرند  كه نسبت به آنچه در خيابان ها و پياده راه ها اتفاق مي افتد احساس مسئوليت كنند. رفتار كودكان نشان مي دهد كه اين درس ها را به سرعت جذب مي كنند مثلا“ داوطلبانه به كساني كه  آدرسي را مي خواهند، راه را نشان مي دهند.

جین جیکوبز در کتاب مرگ و زندگی شهرهای امریکایی پیاده راه وعرصه های عمومی شهرها را موجب گسترش حس اعتماد و اطمینان دانسته و بر امنیت و کنترل اجتماعی می افزاید.به نظر جیکوبزخيابان ها و پياده راه ها مهم ترين  مكان هاي عمومي يك شهر هستند. اگر خيابان هاي شهر از وحشيگري و  ترس در امان باشند،‌ شهر از وحشيگري و ترس در امان است. وقتي كه  مردم مي گويند يك شهر خطرناك است به اين دليل است كه در پياده راه هاي آن احساس امنيت نمي كنند.حفظ امنيت شهر وظيفه اساسي خيابان ها و پياده راه هاي يك شهراست.

2-2-11)توقعات موردی از پیاده راه :

*سرزندگی *انعطاف *ایمنی

سرزندگی: دو کیفیت مهم که منجر به سرزندگی پیاده راهها می شوند تنوع و نفوذ پذیری این فضاها هستند.یکی از راههای رسیدن به تنوع بکار گرفتن نمادهای شهری هستند که یا برگرفته از کالبد موجود و ارزشهای بافت تعریف می گردند،که به خوانایی مسیر افزوده و آنرا به نماد تبدیل می کند.از دیگر عوامل سرزندگی و تنوع پیاده راهها ایجاد کاربریهای متنوع و متناسب با هر سکانس پیاده راه ،استقرار کاربری های خدماتی که تداوم حضور شهروند را در پی دارد و همچنین استقرار کاربریهای اوقات فراغت ،تنوع مبلمان در طول مسیر و هماهنگی روشنایی مسیر بدنه ها و تاکید روشنایی روی عناصر و بناهای شاخص می باشد.(پاکزاد،1386)

در جهت رسیدن به نفوذپذیری در مسیر پیاده راه ایجاد امکان رابطه متقابل بصری بین مسیر و بدنه می باشد.محور پیاده باید تا حد امکان بدون اختلاف سطح و مانعی ،کلیه فعالیت ها و کاربری های متنوعی که در مقطع خیابان یعنی نزدیک ترین مکان در خط دید وجود دارند را به هم متصل کرده و با ایجاد تمایزات بصری ،وحدت و پیوستگی مسیر را القا کند.(تیبالدز،1992)

انعطاف : فعالیت های پیاده پیچیدگی و تنوعی بیش از هر نوع حرکت و حمل ونقل را دارند زیرا حرکت پیاده غیر قابل پیش بینی ،گاه هدفمند و گاه اتفاقی و آنی است.بنابراین باید به طراحی فضاهای منعطف در آنها توجه خاصی شود که این انعطاف هم در کالبد و هم در کارکرد فضا ایجاد می شود.

ایمنی : حضور فعال مردم در شهر از عوامل افزایش امنیت در فضاهای شهری است که برای تداوم  و بقای حیات آن ،ایمنی و امنیت بسیار موثر است که در صورت نبود آن کیفیت شهر افت کرده و معنای شهریت از بین می رود.در پیاده راهها ،شهروندان پیاده باید همواره در مقابل خودرو و موتور سیکلت ایمن بوده و تردد اینگونه وسایل شدیدا کنترل شود.(سیستانی،1377)

انجمن شهرسازی امریکا در رابطه با بحث امنیت این چنین متذکر شده است :انگاره های طراحی شهری در جهت تسهیل دیده شدن متجاوزان عمل می کنند.نظارت طبیعی با استفاده از وسایلی که نمایانی مردم،محوطه های پارکینگ و ورودی های ساختمان را به حداکثر می رساند،بهبود می یابد یکی از مثال های این مورد عبارتند از پنجره های مشرف به خیابان و خیابان های مانوس با پیادگان و...(American Planning  Association , 2006 )

 جان لنگ در مدل نیازهای انسانی سلسله مراتب و روابط بین نیازها را در قالب دسته های مشتمل بر نیازهای فیزیولوژیک ،امنیت ، وابستگی و عزت و اعتماد به نفس و... مورد بررسی قرار می دهد و امنیت را به عنوان یکی از نیازهای اساسی در مرتبه دوم این تقسیم بندی قرار می دهد همچنین لئونارد دوهل واضع ایده شهر سالم در معرفی تیپولوژی نیازهای شهری امنیت را در قالب اولین رده از نیازها به عنوان نیازهای اساسی و اولیه می شمارد، همچنین جان اشتون نیز از صاحب نظران بین المللی شهرسالم امنیت را یکی از کیفیت های غیر قابل جایگزین در ایجاد یک شهر سالم مورد اشاره قرار می دهد. هفت ویژگی عام برای محیط های ایمن و امن عبارتند از :

·        دسترسی و جابجایی آسان

·        ساختار مناسب جهت فعالیت های مختلف

·        امکان نظارت و اشراف برای عموم

·        موجد حس مالکیت ، احترام و مسولیت

·        دارای تسهیلات حفاظت فیزیکی و امنیتی

·        جاری بودن فعالیت های انسانی (صالحی ،1387)

2-3) مخاطبین (شهروندان)

شهروندی ایده ای است که به عنوان پدیده ای اجتماعی درقرن 16در اروپای غربی زاده شود،این مفهوم یکی از فرآیندهای جامعه مدرن است و در ادبیات گسترده نظریه های شهروندی ،هسته مشترک تعاریف ارائه شده از شهروندی به شرح زیر است:

1.      نوعی پایگاه ونقش اجتماعی مدرن برای تمامی اعضای جامعه

2.      مجموعه به هم پیوسته ای از وظایف،حقوق،تعهدات اجتماعی،فرهنگی،سیاسی و اقتصادی برابر

3.      حس تعلق و عضویت اجتماعی مدرن برای مشارکت جدی و فعالانه در جامعه و...(مک لین1996)

به نظر مارشال 1994 شهروندی پایگاهی است که به همه افرادی که عضو تمام عیار جامعه خود هستند ،داده شده است.وی حقوق شهروندی را در سه حوزه اصلی می داند:

*حقوق مدنی :آزادی های فردی،آزادی بیان،حق مالکیت و...

*حقوق سیاسی :حق رای،حق مشارکت سیاسی و...

*حقوق اجتماعی :حق بهره مندی از امنیت ،رفاه اجتماعی،و خدمات مدرن (توسلی و نجاتی حسینی1383)

شهروندی بیش از هر هویت دیگری قادر است انگیزه های اساسی انسانها را که هگل آنرا نیاز به اسمیت شناخته شدن می نامد،ارضاء نماید. موقعیت شهروند بر حس عضویت داشتن در یک جامعه گسترده دلالت دارد.این موقعیت کمکی را که یک فرد خاص به جامعه می کند،می پذیرد در حالی که به او استقلال فردی را نیز ارزانی می دارد.(فالکس،1381)شهر،شهروند و مدیریت شهری مفاهیمی هستند که ارتباط بسیار تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند.چرا که شهر فضای سکونت با کارکرد و ویژگی خاص خود را تداعی می کند.شهروندان به عنوان ساکنان این فضا تلقی می شوند و مدیریت شهری مسوول تعامل و ارتباط متقابل بین این دو می باشد.(صرافی وعبدالهی1387)

بنابراین آنچه که در این رساله به عنوان شهروند معرفی می گردد، ساکنان شهر هستند که دارای نقش اجتماعی و حقوق و تعهدات معینی بوده و در قبال فضای شهری تعلق خاطر داشته و  در مسائل آن مشارکت دارند.

با توجه به مفهوم ارائه شده از شهروندی و در رابطه با مباحث مورد بحث در این رساله 2 مسئله عمده  که در کنش متقابل هستند، مطرح می گردد :

1)     شهر به عنوان فضای سکونت و بستر فعالیت شهروندان با ویژگی ها و کارکرد های مختلف

2)     ساکنان شهر و یا شهروندان با انتظارات و نیازهایی که از فضای شهر در جهت جلب رضایتمندیشان دارند.

بر این اساس این رساله برآنست که عوامل مورد انتظار شهروندان از محل سکونت یا به عبارت دیگر فضاهای شهری شناسایی گردد و آنچه که موجبات رضایتمندی آنان را فراهم می آورد بررسی و تقویت گردد.

2-3-1 شهروندان و فضاهای شهری

 یک فضای شهری ممکن است بسته به نیاز های متنوع استفاده کنندگان و شهروندان حالتی مطلوب و یا نا مطلوب به خود بگیرد به عبارتی این مسئله متناسب با فعالیت و کارکرد مورد انتظارات متفاوت است که این بحث در باره فضاهای جمعی نیز صادق است.

فضاهای شهری بستر تعاملات اجتماعی شهروندان می باشند بنابراین ساماندهی این فضاها باعث حضور مثبت افراد در فضاهای شهری و ارتقای تعاملات اجتماعی میان افراد جامعه می شود.(عباس زادگان ، 1384)

لازم به ذکر است که میزان و ویژگی های فعالیت های انجام گرفته در فضاهای شهری به شدت از برنامه ریزی فیزیکی تاثیر می پذیرد. فعالیت های اختیاری و تفریحی و بخش قابل توجهی از فعالیت های اجتماعی وقتی که شرایط محیطی نامناسب باشد انجام نمی گیرند و در صورت  وجود شرایط نامطلوب رونق می یابند.از جمله مواردی که در این زمینه می توانند مورد توجه قرار گیرند عبارتند از :

·        گرد هم آوردن یا پراکندن :

در مقیاس های مختلف شهری اگر بخش مسکونی و خدمات عمومی به طور جداگانه در قطعات منفرد قرارگیرند و حرکت در شهر مبتنی بر حرکت وسایل نقلیه باشد ، مردم و وقایع پراکنده خواهند شد در مقابل اگر ساختار،ساختمان ها و عملکردها به گونه ای قرار گیرند که فضاهای عمومی متراکم شوند، به طوریکه فواصل موجود برای عابر پیاده ئ تجارب حسی او کوتاه باشد ، مردم و فعالیت ها نیز مجتمع می شوند و روابط اجتماعی گسترش می یابد.

·        مخلوط یا جدا کردن :

مخلوط کردن ، یعنی به فعالیت های گوناگون و گروه های مختلف مردم (اقشار گوناگون)امکان عملکردهای مختلف با یکدیگر یا در کنار هم داده  شود و جدا کردن یعنی عملکردها و گروه های مختلف  مردم از یکدیگر مجزا شوند.هدف از اختلاط فعالیت ها ، مخلوط کردن وقایع و افراد گوناگون در مقیاس کوچک است.

·        دعوت یا دفع کردن

فضاهای عمومی در شهر یا نواحی مسکونی ،ممکن است دعوت کننده و به راحتی قابل دسترس باشند.در این حالت مردم تشویق می شوند از محل های خصوصی خارج و به فضای عمومی وارد شوند.برعکس فضاهای  عمومی را به نوعی میتوان طراحی کرد که  ورود به آنها مشکل باشد.جاذب یا دافع بودن فضای عمومی بستگی به شکل قرارگرفتن فضای عمومی در رابطه  با فضای خصوصی و چگونگی طراحی مرز بین این دو  دارد.مرزهای انعطاف پذیر به شکل نواحی انتقالی که کاملا خصوصی یا عمومی نیستند عملکرد ارتباط دهنده دارند و از نظر فیزیکی و روانی حرکت ساکنان و فعالیت ها را بین فضاهای عمومی و خصوصی و فضای خارج و داخل سهولت می بخشند.

·        گشودن یا بستن

تماس از طریق تجربه بین آنچه در فضای عمومی رخ می دهد و آنچه در نواحی مسکونی مجاور ، مغازه ها ، کارگاه ها و بناهای عمومی اتفاق می افتد، می تواند موجب غنای امکانات برای تجارب در هر دو جهت ، گشودن و بستن باشد.گشودن برای تبادل دو طرفه تجربه فقط به شیشه ها و پنجره ها مربوط نیست، بلکه فاصله ها را نیز شامل می شود،پارامترهای محدود تجربیات حسی انسان در تشخیص اینکه واقعه ای گشوده است یا بسته ، سهم بسیار دارد.(شیعه ،1388)

فعالیت های شهری بر حسب هدفی که در برنامه ریزی و طراحی شهری دنبال می شود سه دسته اند :

·        دادن تنوع به فضا

·        ایجاد پویایی

·        رشد اقتصادی

این فعالیت ها از حیث نحوه استقرار به دو گونه  تقسیم می شود : فعالیت های رسمی یعنی فعالیت هایی که در مکان معین و به ثبت سیده جریان دارد و همچنین فعالیت های غیر رسمی که در مکان فیزیکی به ثبت رسیده انجام نمی شود بلکه در فضای عمومی شکل می گیرد.(Ward & travlou,2007  )

1987, gehl فضای شهریرا ظرفی برای فعالیت های شهری شهروندان به حساب می آورند.او فعالیت های شهروندان را در حالت کلی به سه طیف مجزا تقسیم می کند:

*دسته اول فعالیت های ضروری و با اهمیت که تحت هر شرایطی اتفاق می افتند و ارتباط خاصی با ویژگی منحصر به فرد اجتماعی ندارند.نظیر رفتن به محل کار یا خرید یا انتظار در ایستگاه اتوبوس

*دسته دوم فعالیت های گزینشی و انتخابی که در شرایط مناسب و وضعیت دلخواه افراد ضرورت پیدا می کند.نظیر قدم زدن در فضای آزاد ،توقف و مکث در مکان های تفریحی

*دسته سوم فعالیت های اجتماعی هستند که بسته به ویژگی فضای شهری طیف گسترده ای از روابط متقابل افراد را در بر میگیرد،این فعالیت ها به دلیل تاثیر پذیری از سایر فعالیت ها و فضای اجتماعی ،فعالیت های نهایی نیز خوانده می شوند.شرایط خاص فضاها جهت نشستن ایستادن و خوردن و بازی کردن و...این فعالیت ها را تحت تاثیر خود قرار می دهند.فضاهای شهری فاقد جنبه های لازم  جهت تقویت تعاملات اجتماعی تنها  به مقدار کمی از این فعالیت ها امکان بروز می دهد.در مقابل فضاهایی که غنی از این ابعادند سطح بالایی از فعالیت های اجتماعی شکل می دهند.

 بر این اساس رساله حاضر که درپی یافتن ارتباط میان کیفیت فضاهای شهری و میزان فعالیت های اجتماعی از جمله تعاملات میان شهروندان است، دسته سوم از انواع فعالیت ها یعنی فعالیت های اجتماعی را مدنظر قرار داده و بدنبال آن با شناخت فضاهای شهری و عوامل موثر در ارتقای کیفیت آنها امکان بروز و افزایش تعاملات اجتماعی را که بخشی از فعالیت های اجتماعی یا نهایی  است مورد ارزیابی قرار می دهد .

بحرینی 1383ماهیت و چگونگی فعالیت و رفتارهای شهروندان که در فضای شهری صورت میگیرد به طور کلی به دو عامل عمده نسبت می دهد :

*عامل فرهنگی

*عامل محیط

بنابراین می توان تاثیر فضاهای بازپیاده محور در میزان فعالیت های جمعی و تعاملات اجتماعی را به عامل محیط نسبت داد.

در رابطه با هدف ارتقای کیفیت محیط مصنوع شهرها ،در این میان خاصه فضاهای شهری نگاهی به نقطه نظرات کریستوفر الکساندر نیز ضروری به نظر می رسد.الکساندر (1977) فلسفه زیبایی در طبیعت را در مطابقت کامل ظرف با مظروف آن می داند،وی معتقد است که هر ظرفی به نسبتی که به این تطابق نائل آید یعنی به میزانی که در «آنچه هست» با آنچه که باید باشد قرابت بیشتری برقرار کند،زیباتر است.او این اندیشه را رمز ساختن در همه شئون و حوزه های آن می داند.در حیطه معماری اگر ظرف زندگی انسان باشد پس نیل به معماری خوب برای رسیدن به مکانهایی زنده و پویا ،شناخت زندگی است.رسیدن به چیزی که او از آن به عنوان کیفیت بی نام یاد می کند.

 تيبالدز جذاب ترين مكانها را در بر دارنده تنوع فعاليت های شهروندان و ادغام كاربري ها را پدید آورنده محيط هايي ايمن و پويا مي داند علت جذابيت و امنيت عرصه هاي عمومي برای شهروندان اينست كه افراد مختلف را در زمانهاي متفاوت و براي اهداف گوناگون به خود بخواند اينكار نه تنها باعث افزايش تحرك و پويايي محيط بلكه امكان نظارت غير رسمي بر عرصه هاي عمومي را نيز فراهم مي سازد.به نظر او محيط انساني آرام بخش محيطي است مرتبط با مقياس انسان پياده ،نه خودروهاي شتابزده و سريع السير.محصوريت فضاهاي عمومي در شهرها دستيابي به مقياس انساني را آسانتر مي كند ودر ايجاد حس امنيت و آسايش در شهروندان نيز بسيار مهم است. (تیبالدز 1992)

رفیعیان و سیفایی84 دسترسی و مطلوبیت فضاهای عمومی شهرها را عاملی در جهت کاهش اثرات ناشی از رشد سریع شهری می دانند و به مطالعه ای اشاره میکنند که در آن تعداد 150 پاسخگو از میان استفاده کنندگان فضای شهری مواردی نظیر امنیت ، پاکیزگی ،دسترسی و پیاده مداری فضاهای عمومی را مهمترین عامل  کیفیت قلمداد نموده اند.     

شکل شماره5.عوامل کیفیت فضاهای عمومی

بر همین اساس با توجه به مطالعه ای که بر روی 1000 فضای عمومی شهری در کشورهای مختلف انجام یافته نشان می دهد که 4عامل اساسی در سنجش مطلوبیت کیفی وضعیت فضاهای عمومی شهری در راستای افزایش حس رضایت مندی شهروندان را به شرح ذیل می داند:

*دسترسی و بهم پیوستگی: قابلیت در دسترس بودن فضاها وسهولت تحرک و جابجایی در آنها

*آسایش و منظر :راحتی افراد در این فضاهاو جذابیت وتناسبات بصری

*کاربری و فعالیت ها :تنوع و اختلاط کاربریهاو قابلیت به اجرا در آمدن فعالیت های مختلف

*اجتماعی پذیری :در بر گرفتن اکثریت اقشار جامعه(رفیعیان، سیفایی 1384)

شکل شماره.فعالیت های شهروندان در فضای شهری

2-4) تعاملات اجتماعی

بر اساس هرم نیازهای انسانی مازلو احتیاجات افراد به دو گروه تقسیم میشود دسته اول نیازهای مادی و جسمانیست که در صورت ارضای این دسته ،طیف دیگری از نیازها مطرح می گردد که به بعد روحی و روانی زندگی انسان باز می گردد بر این اساس یکی از نیازهای فطری انسانها از جمله شهروندان،نیاز به روابط اجتماعیست بدین ترتیب روابط اجتماعی هم یک نیاز فطری و لذا هدف است و هم وسیله ارضای نیازهای دیگر. بطوریکه انسان بدون این روابط اجتماعی قادر به زیستن نیست.(رفیع پور،1382)بنابراین انسان در جهت رفع این نیاز،ناگزیر به انجام فعالیت هاییست که نحوه انجام این فعالیت ها را اصطلاحا "رفتار" گویند،رفتار انسانی برآیندی از انگیزه ها و نیازهای فرد،قابلیت محیط ،تصویر ذهنی فرد از دنیای خارج و بر آیندی از ادراک او و معنایی که این تصویر برای او دارد،می باشد.رفتار تنها تابع فعالیت نیست بلکه ترکیبی از فعالیت،زمان و مکان بوده و الزامات زیر را می طلبد:

·        فعالیتی که قابلیت انجام شدن به طرق مختلف داشته باشد.

·        بخش خاصی از محیط که حال و هوای متناسب با رفتار داشته باشد.

·        برقراری ارتباط مناسب میان دو مورد فوق

·        یک دوره زمانی خاص (lang،1987) .

بعلاوه همانطور که قبلا اشاره شد بحرینی 1383ماهیت و چگونگی فعالیت و رفتارهایی که در فضای شهری صورت میگیرد به طور کلی به دو عامل عمده نسبت می دهد :

·        عامل فرهنگ

·        عامل محیط

بنابراین  اجتماع ،فرهنگ،زمان و محیط بر بروز رفتارها تاثیر دارند در این میان محیط یا همان فضای شهری به عنوان بستری است جهت دو نوع رفتار :

·        رفتار فردی :فرد این شکل خاص از فعالیت را به دلیل آنکه دیگران حضور دارند اختیار میکند اما به تنهایی قادر به تکمیل آنستو برای انجامش نیازی به دیگران ندارد.

·        رفتار جمعی :شکلی از فعالیت که بدون وجود دیگران ناقص می ماند لذا انجام نمی گیرد،مثل شکل گیری یک گفتگو که نیاز به حداقل دو نفر دارد.(پاکزاد،1385)

در رابطه با تعاملات اجتماعیکه نوعی رفتار جمعی محسوب میگردد تئوری های گوناگونی ارائه شده است که در جدول 3 می آید.

در این رساله تاکید بر آن جنس از تعاملاتیست که نزدیک به تئوریبلومر بوده و به تعاملات نمادین می پردازد،طرفداران نظریه كنش متقابل نمادین استدلال می‌كنند كه عملاً همه كنش‌های متقابل میان افراد انسانی متضمن تبادل نمادهاست. هنگامی كه ما در كنش متقابل با دیگران قرار می‌گیریم دائماً در جستجوی»سرنخ‌هایی» هستیم برای این­‌كه چه نوع رفتاری در آن زمینه مناسب است و این‌كه چگونه آن‌چه را كه منظور دیگران است تعبیر كنیمیكیاز كاربردهای نظریه كنش متقابل نمادین در تحلیل وضعیت‌های چهره به چهره است.بنابراین تعاملات یا کنش متقابل اجتماعی دراین رساله به معنای ارتباط چهره به چهره بین حداقل دو نفر از افراد(شهروندان)می باشد که بهره مندی آنان از امکانات و منابع اجتماعی و اقتصادی را به دنبال دارد، این ارتباطات و تعاملات اجتماعی در مقیاس های گوناگون از جمله واحدهمسایگی و محله رخ داده ومقیاس های بزرگتر و سطح شهر را نیز دربر میگیرد.(عباسزاده،2009) كنش‌ متقابل یعنی این‌كه افراد در ارتباط با یكدیگر عمل می‌كنند و موجب ساختن عمل یكدیگر می‌گردند به عبارت دیگر تعامل و یا کنش متقابل وقتی پدید می آید که رفتار یا فعالیت یک شخص،فعالیت شخص دیگر را در پی داشته باشد.(پاکزاد1385)این ارتباط رو در رو بر پایه هنجارها،نقشها و پایگاههای اجتماعی شکل می یابد.

نمودارشماره8.عناصر زیربنای تعاملات شهروندی

شکل شماره9. فرآیند تعاملات اجتماعی

هنجارها،نقش ها ونهاد یا پایگاه اجتماعی چارچوب تمام روابط چهره به چهره را می سازند.هنگامیکه افراد جامعه،ارتباط چهره به چهره برقرار می کننداین ساختار قالب تعامل آنان را تشکیل می دهد.لازم به ذکر است که این ساختار زیرمجموعه ای از ساختاری فرادست است که دیاگرام شماره 10 نشانگر آن است.

        ساختار جهانی

            ساختار کلان

             ساختار میانی

 ساختارخرد:عناصرتعاملات

شکل شماره 10.ساختارهای بزرگ،فرآیندهای کوچک

تعاملات را حاصل شرایط عاطفی می باشد،ما در مقابل افرادی که به آنها علاقه مندیم و یا حس بدی نسبت به آنها داریم ،عکس العمل متفاوت نشان می دهیم. و عموما اینگونه فرض می کنیم که احساسات ما بصورت بی اختیار و غیر قابل کنترل برانگیخته می شود.

وجوه مختلف تعاملات عبارتند از :

·        تعاملات به صورت مبادله و رقابت(مبادله و تئوری انتخاب عقلانی)

·        تعاملات نمادین (ارتباط لفظی و غیر لفظی)

بر این اساس انواع تعاملات در 3 دسته رقابت،سلطه و مشارکت طبقه بندی می شود که در جدول شماره4 آمده است.

ازعناصر سرمایه انسانی،سرمایه اجتماعیاست که شامل شبکه روابط اجتماعی میان شهروندان وجامعه پذیریست.این اصطلاح درسال 1916توسط هانی فان مطرح شد و بعدها جیکوبز در کتاب "مرگ و زندگی شهرهای امریکایی"مورد اشاره قرار گرفت،او شبکه اجتماعی فشرده در محدوده های قدیمی و بافت های تاریخی شهری وکاربری های مختلط شهری صورتی از سرمایه اجتماعی را شکل می دهند و می تواننددر برقراری پاکیزگی و امنیت شهری و بهبود کیفیت زندگی در ساختار شهری نقشی کارآمد را در عرصه های عمومی زندگی شهری داشته باشند.

بانک توسعه آسیایی(ADB،2000)سرمایه اجتماعی را ترکیبی از اعتماد،رفتار متقابل،هنجارها و شبکه هایی از مشغولیت های اجتماعی می داند که هماهنگی کارکرد برای حصول اهداف را آسانتر می کند.

سازمان بهداشت جهانی(WHO،1998)سرمایه اجتماعی را درجاتی از همبستگی اجتماعی می داندکه به فرآیند ارتباطی میان شهروندان اشاره دارد تا در بستر شکل دهی هنجارها و اعتماد اجتماعی ،امکان هماهنگی در مشارکت های گروهی برای دستیابی به اهداف و منافع انسانی را در عرصه های اجتماعی فراهم کند. به عقیده کلمن سرمایه اجتماعی به سه شکل ظاهر میشود:

1.تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد.

2.ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی که بتوان پایه ای برای کنش فراهم نمود.

3.هنجارهایی که توام با ضمانت اجرایی موثر باشند.

از آنجایی که شهروندی یک نقش اجتماعی است و هر نقش اجتماعی شامل تکالیف و حقوق می شود بنابراین مطابق نظر کلمن شهروندی یک نوع سرمایه اجتماعی نیز هست زیرا هم در برگیرنده انتظارات و هم هنجارهای قوام یا ضمانت اجرایی است.(پورجعفر،محمودی نژاد،1388)

با این وصف که تعامل اجتماعی نیز نوعی رفتار جمعی بوده و سرمایه اجتماعی است،پس ضروریست که جهت برطرف ساختن این نیازشهروندان، فضایی متناسب با آن فعالیت و رفتار وجود داشته باشد تا این دو عامل یعنی رفتار و محیط بتوانند در ارتباطی دو سویه با یکدیگر نیاز شهروندان را برآورده نمایند.

در عرصه شهرها ارتباطات و تماس های بین شهروندان یا به تعبیر دیگر تعاملات اجتماعی میان آنان منجر به کاهش حس فردگرایی و جدایی گزینی میان افراد گردیده و حس تعلق خاطر و مشارکت آنان در مسائل مختلف مربوط به شهر را در پی دارد در این رابطه هومانز و دیگران به این نتیجه رسیده اند که در گروه اجتماعی یک نوع احساس مشترک نیز وجود دارد،یعنی هرچه که کنش متقابل بین افراد بیشتر باشد،علاقه آنها به یکدیگر و به دنبال آن محیط انجام فعالیت بیشتر میشود(هومانز،1972)بنابراین در ادامه ضروریست که در رابطه با مفهوم مشارکت شهروندان توضیحات بیشتری ارایه گردد.

مشارکت شهروندان

مشارکت را می توان میزان دخالت اعضای نظام اجتماعی در فرآیند تصمیم گیری،برانگیختن حساسیت مردم در ادراک،توانمندسازی در پاسخگویی به طرح های توسعه در ابعاد گوناگون،یا فرآیندی در راستای باروری نیروی تصمیم گیری و موجبات رشد و توانایی اساسی بشر داشت.از سوی دیگر مشارکت اجتماعی را مولفه ی اساسی در ارزیابی سرمایه اجتماعی در ساختار شهری می دانند که می تواند با درگیری شبکه های اجتماعی در میزان هم بستگی و ایجاد تعاملات و ارتباطات سازنده میان گروهی یا درون شبکه ای تاثیرگذار باشد.بر این اساس می توان حوزه های متفاوتی را برای ارزیابی میزان سرمایه اجتماعی متصور شد که مواردی مانند مشارکت در اداره امور محلی،انتخابات و مشارکت در نهادهای مدنی و شرکت در کمک های نوع دوستانه در گستره ای سیاسی_اقتصادی و فرهنگی.(پور جعفر،محمودی نژاد،1388)

با توجه به مطالب فوق نیاز به فضاهای مطلوب شهری که بتوانند پاسخگوی نیازهای شهروندان بوده و با جذب رضایتمندیشان بتوانند آنها را به حضور در عرصه های شهری ترغیب نمایند ضروریست ،که در این میان نقش فضاهای عمومی پیاده محور تعیین کننده تر است.

فصل سوم :

روش های

گردآوری اطلاعات و معرفی محدوده

3-1)مراحل تحقیق

حافظ نیا،1385 فرآیند تحقیق را دارای مجموعه مراحلی منظم و پیوسته می داند که در نمودار1 آمده است.

حافظ نیا،1385                                              

قبل از پرداختن به روش تحقیق و تکنیک های گردآوری اطلاعات مورد استفاده در این رساله ضروریست که در ابتدا اشاره ای به طرح مساله و فاکتورهای اساسی ذکر شده در آن داشته باشیم.

3-2-1 )طرح مسئله

كمبود فضاهاي پياده محور وهمچين كيفيت نامطلوب فضاهاي موجوداز اين جنس درشهرهاي كنوني سبب تضعيف تعاملات اجتماعی میانشهروندان گرديده است.در این راستا،کمبود فضاهای مطلوب شهری که درآن مناسبات اجتماعی میان شهروندان پشتیبانی شده باشد،موجب تشویق نوعی فردگرایی وجدایی گزینی در افرادگردیده است. این مهم خود تاثیر شایانی در شکل گیری حس عدم تعلق خاطر شهروندان به فضاهای شهری و به تبع آن فضاهای سکونت آن ها داشته است.

3-2-2) سوالات تحقيق :

 سوال اصلي :ايجادوارتقاي كيفي فضاهاي باز پياده محور چه تاثیري بر تعاملات اجتماعي شهروندان درفضاهاي شهري دارد؟

 سؤال فرعي یک:معيارهاي مؤثر بر افزایش كيفيت فضاهاي شهري پياده محور كدامند؟

سوال فرعي دو: چه رابطه ای بین فضاهاي باز پياده محور با کیفیت و  تعاملات اجتماعي شهروندانوجود دارد؟ 

بنابراین آنچه که در این رساله به عنوان فاکتورهای اساسی مطرح میگردد عبارتند از:

·        فضاهای باز پیاده محور

·        حضور و تعاملات شهروندان

لازم به ذکر است که هرکدام از شاخه های اساسی مذکور خود به زیرشاخه هایی تقسیم میشود که حاصل از تحقیق و بررسی منابع کتابخانه ای می باشد که درادامه این فصل با توجه به این زیرشاخه ها به معرفی تکنیک های مورد استفاده برای هرکدام از آنها خواهیم پرداخت.

باتوجه به اینکه این رساله باتحلیل فاکتورهای کیفی مطرح شده در ادبیات نظری آغاز میگردد و در مرحله بعد جهت سنجش اعتبار یافته های حاصل از منابع کتابخانه ای، به تکنیک های کمی روی می آوریم بنابراین روش مورد استفاده در این تحقیق روش ترکیبی می باشد.

بر این اساس ضروریست که عوامل منتج از ادبیات موضوع با استفاده از روشهای متداول گرداوری اطلاعات که در نمودار ذکر خواهد شد در محدوده مورد مطالعه بررسی و ارزیابی گردد.

با مدنظر قرار دادن داده های مربوط به نمودار لازم است که در رابطه بامفاهیم تحقیق ،روشهای آن و همچنین تکنیک های مورد استفاده در این رساله توضیحاتی ارائه گردد.

در این رساله تحقیق را فرآیندی برنامه ریزی شده و نظام مند برای یافتن حقایق یا فهم عمیق مسائل در نظر می گیریم که در پی یافتن پاسخ به سوالات مطرح شده،انجام می یابد.

گردآوری داده ها

یکی از مراحل مهم تحقیق،گردآوری اطلاعات است که به لحاظ اهمیت آن گاهی به اشتباه روشهای گردآوری اطلاعات را روش های تحقیق می نامند.دو روش عمده گردآوری اطلاعات عبارتند از :

3-5-1)روش کتابخانه ای :

روشهای کتابخانه ای در تمانی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد لکن در بعضی از آنها در بخشی از فرآیند تحقیق از این روش استفاده می شود ودر برخی از آنها موضوع تحقیق از حیث روش ماهیتا״ کتابخانه ای بوده و از آغاز تا انتها متکی بر داده های کتابخانهای است.اسناد کتابخانه ای متشکل از کتابها،مقالات و مجلات،میکرو فیلم ،میکرو فیش،دیسک و اسناد صوتی-تصویری ،آمار نامه هاو...می باشد.

ابزار روش کتابخانه ای: بسته به نوع سند و موضوع تحقیق ممکن است با استفاده از فیش ،جدول،نقشه یا کروکی و یا ترکیبی از همه آنها انجام پذیرد.(حافظ نیا،1385)

3-5-2)روش میدانی :

روشهای میدانی عبارتند از روش هایی که محقق برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یا افراد اعم از انسان ،موسسات ،سکونتگاهها،مورد هاو...اطلاعات مورد نظر را گرد آوری کند.در واقع باید ابزار سنجش خود را به محل ببرد و با استفاده از پرسشنامه،مصاحبه ،مشاهده ، آزمون و تصویر برداری آنها را تکمیل نماید.روشهای متداول گردآوری اطلاعات میدانی عبارتند از :

 مصاحبه و پرسشنامه ، مشاهده ،آزمون ،تصویر برداری و ترکیبی.(نادری و سیف نراقی،1383)

3-5-2-2)پرسشنامه :

در اغلب موارد تماس مستقیم با ازمودنی ها وقت و هزینه بالایی دارد و گاه غیرممکن است،در اینگونه موارد برای دستیابی به حقایق گذشته ،حال و پیش بینی شرایط آینده از پرشسنامه استفاده می کنند.در مقایسه با مصاحبه، پرسشنامه آسان تر و عملی تر استو به محقق امکان می دهد تا نمونه های بزرگتر را مطالعه و بررسی کند.پرسشنامه ها به 2 صورت تنظیم می گردند :

1)منظم یا بسته که سوالات و پاسخ ها قبلا تهیه گردیده است و هریک از پاسخ ها برای هر سوال به گونه ای تنظیم گشته است که ضمن منطقی بودن برای آن سوال،از پاسخ مربوط به سوال دیگر کاملا مجزا و مستقل باشد.

 2) آزاد یا باز :فقط سوالات در اختیار آزمودنی است و پاسخی از طرف محقق ارائه نمی گردد.این آزادی عمل پاسخگو غالبا موجب عدم ذکر مطالب مهم و مورد توجه محقق از طرف پاسخگو می گردد.

در این رساله تحقیق را فرآیندی برنامه ریزی شده و نظام مند برای یافتن حقایق یا فهم عمیق مسائل در نظر می گیریم که در پی یافتن پاسخ به سوالات مطرح شده،انجام می یابد.حال لازم است که با ذکر فاکتورهای اساسی مذکور و معرفی زیر شاخه های آنها که از منابع کتابخانه ای منتج شده است،به بیان تکنیک هایی بپردازیم که جهت بررسی  و تحلیل هرکدام  از این زیرشاخه ها ضروریست.

1)     فضاهای باز پیاده محور

   2) تعاملات اجتماعی شهروندان

لازم است که جهت مطالعه و بررسی هرکدام از شاخصه های کلان معیارهای کیفیت فضاهای شهری منتج از منابع کتابخانه ای و زیر مجموعه های آنها،روش های تحقیق و تکنیک های گردآوری اطلاعات مشخص گردد،همانگونه که در مباحث و نمودارهای بالا مطرح شده است روش تحقیق ما از لحاظ  راهبرد به کمی و کیفی تقسیم می گردد گه هرکدام از آنها نیز به لحاظ تکنیک های مورد استفاده در تحقیق طبقه بندی میگردد که جهت وضوح و روشن شدن بحث، دیاگرام ذیل ارائه گردیده است.

تکنیک مشاهده

مشاهده به روشنی اساسی ترین شیوه کسب اطلاعات درباره جهان پیرامون است.پژوهشگر خود را به آزمایشگاه ،کتابخانه ویا آزمون ومصاحبه محدود نمی کند و اغلب رفتار اجتماعی را هنگامی که در یک محیط طبیعی اتفاق می افتد مشاهده می کند.مشاهده متضمن استفاده کلیه روش هاییست که در جمع آوری اطلاعات کاربرد دارد.(دلاور،1385)

مشاهده شالوده ای برای تمام روشهای جمع آوری اطلاعات با تاکید بر اجتماع و  گروههای انسانی دارد و در پی درک اهمیت رابطه رویدادها و جهات زندگی روزمره بوده و یک دید واقع گرایانه متمرکز بر فرد و محیط ارائه می دهدو حالتی پویا به تحقیق می دهد(holly&patrich) بنابراین در تحقیق حاضر جهت شناخت و کسب اطلاعات کلی در رابطه با محدوده موردمطالعه از روش مشاهده استفاده شده است، که نوع مشاهده در تحقیق حاضرسیستماتیک (برنامه ریزی شده )و غیر مشارکتی بوده که از ویژگی های آن مشاهده نامحسوس ، عدم آگاهی اعضای نمونه ازمشاهده و عدم تماس مشاهده گر با آنان میباشد.

در مطالعه فاکتورهای تنوع کاربری، نفوذ پذیری ،تناسب بصری،پاکیزگی و تعاملات اجتماعی از فرآیند مشاهده استفاده شده است.

لازم به ذکر است که میزان حضور شهروندان و تعاملات اجتماعی و همچنین وضعیت کالبدیمناطق مورد مطالعه در طی یک ماه و در ساعات مشخصی از روزهای مختلف هفته موردمشاهده قرار گرفته است که  شرح آن در جدول زمان بندی ذیل اشاره می گردد.

جدول زمان بندی فرآیند مشاهده

نتایج حاصل از مشاهده خیابان ولیعصر

خیابان ولیعصر که در یکی از مناطق جدیدالاحداث کلانشهر تبریز واقع است فلکه بزرگ را به فلکه بازار پیوند میدهد که فلکه بزرگ از گذشته تا مدتی قبل درنقش یک تفرجگاه جذاب و محلی برای قدم زدن شهروندان تبریزی به شمار می رفته در حالیکه هم اکنون درحال تبدیل به مجتمع تجاری می باشد که این موضوع انتقاد شهروندان  تبریزی از جمله جامعه نمونه تحقیق را به دنبال داشته است.

تصویر هوایی خیابان ولیعصر(وسط تصویر)

منبع : google earth

موقعیت خیابان ولیعصر در نقشه

جدول زیر حاصل از چک لیست مشاهده مربوط به خیابان ولیعصر می باشد.

مشاهده خیابان ولیعصر

وضعیت ترافیکی و نفوذپذیری خیابان ولیعصر

در رابطه با وضعیت ترافیکی منطقه نتایج حاصل از مشاهده نشانگر وجود گره ترافیکی در ساعات پایانی روز و مشکلات ناشی از توقف اتومبیل ها در کنار خیابان است. باتوجه به محورهای کمکی در دو سوی خیابان تعداد مناسب ورودی ها و مسیرهای منتهی به خیابان ، تجربه قطع حرکت سواره به خیابان ولیعصر درگذشته تجربه ای موفق محسوب میشده است که تاثیری برشبکه ترافیکی منطقه برجای نگذاشته بود لیکن عدم پیش بینی پارکینگ یکی از کاستی های مکان یابی این محور به شمار میرود که مشکلاتی برای کسبه و مراجعه کنندگان پدیدآورده بود که در بازگرداندن پیاده راه ولیعصر به حالت خیابان و تداخل مجدد سواره و پیاده موثر بوده است.

وضع کنونی فلکه بزرگ                                          وضع فلکه بزرگ در گذشته

مشکلات ناشی از تداخل سواره و پیاده و عدم وجود پارکینگ

همانگونه که ذکر گردید از جمله مشکلات وضع موجود منطقه عدم وجود پارکینگ و توقف وسایل نقلیه خصوصی در کنار خیابان و فعالیت دستفروشها در پیاده روست که موجب کاهش سطح سرویس مفید پیاده رو و اختلال در حرکت عابرین شده است.همچنین  به علت عدم جایگزینی مناسب ایستگاههای تاکسی فعالیت تاکسی ها و شخصی های مسافربردر فلکه بازار باعث ازدیادتراکم و ترافیک گردیده است.

کاهشسطح سرویس مفید پیاده رو

وضع موجود کاربری های خیابان ولیعصر

برطبق مشاهدات انجام شده کاربری غالب ولیعصر تجاری بوده اما تنوع کالا و اجناسی که ارائه میشود پاسخگوی نیاز اقشار مختلف  و در نتیجه اجتماعی پذیری می باشد.وجود کاربری های همخوان و مکمل در محور ولیعصرمانند پوشاک و لوازم تزئینی،زمینه ای شاداب و مفرح در این محور ایجاد نموده که در صورت وجود امکانات کالبدی همچون مبلمان مناسب میل به حضور و استقرار و سپری کردن زمان (آمدن و ماندن )را در شهروندان تقویت می کند این کاربری ها ولیعصر را تبدیل به مکانی برای مراجعات فراوان  مردم بویژه جوانان تبدیل کرده و کاربری های مکملی چون رستوران ، کافی شاپ ،بانک و ...را نیز فراهم آورده است.

پاکیزگی و تناسب بصری خیابان ولیعصر

این خیابان را براساس مشاهدات انجام شده خیابانی پاکیزه به شمارد میرود اما نکته قابل تامل فعالیت نیروهای خدماتی شهرداری در ساعات روز بود که علاوه بر ایجاد مزاحمت برای عابرین و مراجعه کنندگان منجر به خلق چهره ای نا مطلوب در این  فضا شده بود.               

                                             جمع آوری زباله در طول روز

وضعیت پیاده مداری و تعاملات اجتماعی خیابان ولیعصر

با توجه به سابقه پیاده محور بودن خیابان ولیعصر و مشاهدات انجام شده ، کفسازی این خیابان مناسب شهروندان پیاده طراحی گردیده اما نبود فضای مکث و نشستن از مشکلات وضع موجود محسوب میشود به طوریکه عدم وجود مبلمان و محل استراحت مناسب برای شهروندان ، این خیابان را تبدیل به فضایی صرفا جهت گذر عابرین نموده است که در آن هیچ گونه امکاناتی جهت فعالیت های جمعی افراد و برقراری تعاملات اجتماعی وجود ندارد.

وضعیت کفسازی خیابانولیعصر

مشاهده خیابان تربیت

محله تربیت در قلب بافت تاریخی تبریز قرارگرفته از خیابان های قدیمی تبریز است که شکل و مسیر آن در طی سالیان متمادی به همان صورت حفظ شده است.

تصویر هوایی معبر تربیت (وسط تصویر)

منبع :google earth

جدول زیر حاصل از چک لیست مربوط به مشاهده خیابان تربیت می باشد.

وضعیت کالبدی معبر تربیت

تمامی بدنه های تربیت، تجاری و در حال حاضر زنده ، در حال توسعه و با عملکردی فرامحله ای و حتی فراشهری فعالیت می کنند.اکثر بناهای این خیابان دارای ارزش تاریخی اند و لزوم توجه به حفاظت و نگهداری آنها احساس میشود.

بناهای تاریخی محور تربیت

وضعیت عملکردی و کاربری های معبر تربیت

خیابان تربیت به دلیل جذابیت فعالیت های تجاری واقع درآن پذیرای اقشار مختلف جامعه ازهر سنخ و جنس می باشد.نحوه حضور افراد به شکل فردی،گروهی و خانوادگی مشاهده میشود.

حضور شهروندان

الگوی مکان انجام فعالیت ها تا حدی منطبق بر الگوی توزیع پاساژها و مراکز خرید و ویترین مغازه ها می باشد.عرصه کنار ویترین ها محل تماشا و حرکت آرام است که به علت ماهیت کاربری غالب تجاری این خیابان که فروشگاه کفش و مانتو می باشد،از اهمیت خاصی برخوردار است.

کاربری غالب تجاری

دست فروشی از دیگر فعالیت های جاری در خیابان تربیت است که دستفروشان بساط خود را زوی زمین پهن کرده اند و یا در کنار خیابان ایستاده اند که محل استقرار آنها بیشتر روبروی پاساژهای تجاری محور و همچنین ورودی محور می باشد.

فعالیت دست فروشان

توجه ویژه مردم به محور تربیت بدلیل کاربری ها و فعالیت های جاری در آن بر ارتقای امنیت این محورنقش موثر داشته است بطوریکه فعالیت کاری این محدوده از ساعت هشت صبح آغاز و تا پاسی از شب (معمولا تا10شب) ادامه دارد که این خود خطر آسیب پذیری در برابر جرم راکاهش می دهد و امنیت لازم برای شهروندان را فراهم می آورد.بعلاوه فعالیت برخی کارگاههای تولیدی و خیاطی تا پاسی از نیمه شب و همچنین وجود کاربری های مذهبی همچون مساجد بر بالابردن ضریب امنیت وسرزندگی شبانه روزی محور موثربوده است.بعلاوه مسکونی بودن لایه دوم محله تربیت و عبور و مرور ساکنان آن و نورپردازی مناسب فضا و حضور ماموران انتظامی سبب کاهش وقوع جرائم و ارتقای امنیتی محور می شود.

سرزندگی شبانه محور

وضعیت مبلمان محور تربیت

مبلمان شهری محور تربیت شامل نیمکت ، آبخوری ، کیوسک های تلفن و...می باشد که بدون طراحی خاصی در طول محور استقرار یافته اند.در کنار آن مکانیابی نادرست تاسیسات شهری نظیر تیرهای چراغ برق و پست و تلفن،سیمای نامطلوبی را بوجود آورده اند.از سوی دیگر عدم وجود المان هایی چون مجسمه و آب نما از نا رسائی های خیابان تربیت می باشد.

مکانیابی نامناسب عناصر شهری

کفسازی معبر تربیت

سه نوار سنگفرش در طرفین محور با عرض کم و یک نوار عریض با کفسازی قطعات بتنی کوچک کفسازی محور تربیت را تشکیل می دهد که در بسیاری از قسمت ها محور دچار شکستگی و خوردگی کف شده است.

وضعیت کفسازی محور

تکنیک مصاحبه

زیرمجموعه ای مهم از تحقیق زمینه یابی بوده و خود به شاخه های فرعی منشعب می گردد برای مثال ممکن است مصاحبه در نشست های گروهی،بوسیله تلفن و یا در گفتگوی خصوصی و رو در رو بین پرسشگر و مصاحبه شونده انجام شود.(دلاور،1385) با توجه به روش انجام مصاحبه می توان آنرا به 2 نوع تقسیم کرد :

1)مصاحبه منظم :در این نوع مصاحبه محقق از قبل سوالات و پاسخ های موردنظر را تهیه و تنظیم می کند و در زمان مصاحبه آنها را در اختیارمصاحبه شوندگان قرار می دهد.در این نوع مصاحبه،پاسخگویان موقعیت مشابه و استانداردی در اختیار دارند که همین عامل ازنظر گروهی از منتقدان حالتی غیرمنعطف به مصاحبه داده و مصاحبه گر را از بررسی عمیق و کافی اطلاعات دور می دارد.این مصاحبه بیشتربدنبال اطلاعات کمی است.

2)مصاحبه آزاد: این نوع مصاحبه دارای انعطاف فراوانی است بدین معنی که اگر لازم باشد مصاحبه گر می تواند در حین انجام آن تغییراتی در موقعیت به وجود آورد وشرایطی فراهم می کند که آزمودنی در آن احساس آرامش و راحتی کند و رفتار و گفتار طبیعی بروز دهد،هدف مصاحبه آزاد دستیابی به اطلاعاتی عمیق و کمی است.

در این تحقیق روش مصاحبه آزاد از پنج نفر از متخصصین و مسئولین مسائل شهری  کلانشهر تبریز استفاده شده است که این نوع مصاحبه دارای انعطاف فراوانی است بدین معنی که اگر لازم باشد مصاحبه گر می تواند در حین انجام آن تغییراتی در موقعیت به وجود آورد وشرایطی فراهم می کند که مصاحبه شونده در آن احساس آرامش و راحتی کند و رفتار و گفتار طبیعی بروز دهد،هدف مصاحبه آزاد دستیابی به اطلاعاتی عمیق و کمی است.جدول زیر حاصل از نتایج مصاحبه با کارشناسان متخصص در زمینه مسائل فضاهای بازشهری و پیاده راه بوده است.

جدولSWOT (یافته های حاصل از مشاهده و مصاحبه مربوط به خیابان ولیعصر)

جدول SWOT یافته های حاصل از مشاهده و مصاحبه محور تربیت

فهرست منابع و مآخذ :

1.      انجمن شهرسازی امریکا ، مکان ها و مکان سازی ،استانداردهای برنامه ریزی و طراحی شهری ،ترجمه گیتی اعتماد،مصطفی بهزادفر،ساسان صالحی میلانی ، نشر جامعه مهندسان مشاور ایران،1387

2.      بحرینی ، حسین،تحلیل فضاهای شهری،نشر دانشگاه تهران1383

3.      بحرینی،حسین،فرآیند طراحی شهری،نشر دانشگاه تهران،1377

4.      براندفری،هیلدر،طراحی شهری به سوی شکل پایدارتر شهر،ترجمه حسین بحرینی،نشر شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری،1383

5.      پارسی،حمیدرضا، شناخت محتوای شهری،مجله هنرهای زیبا،شماره11،1381

6.      پاکزاد، جهانشاه، مقالاتی در باب طراحی شهری،گردآورنده الهام سوری،نشر شهیدی 1386

7.      پاکزاد، جهانشاه،راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران، نشر وزارت مسکن و شهرسازی،1385

8.      پور جعفر ، محمدرضا و محمودی نژاد، هادی ، طراحی شهری و سرمایه اجتماعی در فضاهای شهری، نشر هله 1388

9.      تانکیس ،فرن، فضا، شهر و نظریه اجتماعی، ترجمه حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی ، نشر دانشگاه تهران، 1388

10.  تقوایی، مسعود ،بابانسب ، رسول ، موسوی ، چمران، تحلیلی بر سنجش عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری ،مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای ، شماره دوم 1388

11.  توسلی ، غلام عباس ، کنش متقابل اجتماعی ،نشر سمت 1374

12.  توسلی،محمود،طراحی فضاهای شهری،1386

13.  چاپمن،دیوید،آفرینش محلات و مکانها در محیط انسانساخت،ترجمه شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، نشر دانشگاه تهران،چاپ دوم 1386

14.  چرمایف ، سرج و الکساندر،کریستوفر ، عرصه های زندگی جمعی و زندگی خصوصی ،نشر دانشگاه تهران،1376

15.  حافظ نیا، محمد رضا،مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی،نشر سمت ،1385

16.  حبیبی، سید محسن، جامعه مدنی و حیات شهری، نشریه هنرهای زیبا شماره 7

17.   دانش ، علیرضا و بصیری، رضا ، منشور نوشهر گرایی ، نشرپردازش و برنامه ریزی شهری،1387

18.  دانشپور، سید عبدالهادی و چرخچیان ، مریم ،فضاهای عمومی و عوامل موثر بر حیات جمعی، نشریه باغ نظر،شماره 7، 1386

19.  دفتر تحقیقات و معیارهای فنی ، تسهیلات پیاده روی(توصیه ها و معیارهای فنی) نشر سازمان برنامه و بودجه ،1375

20.  راینر، توماس ،زیستگاه اشتراکی آرمانی در برنامه ریزی شهری ،ترجمه نوین تولایی ، نشر فضا 1382

21.  رفیعیان ،مجتبی ،سیفایی،ماحی هسا،فضاهای عمومی شهری،بازنگری و ارزیابی کیفی،نشریه هنرهای زیبا،شماره23،1384

22.  ساوج ،مایک و وارد، آلن ، جامعه شناسی شهری ، ترجمه دکتر ابوالقاسم پوررضا، نشر سمت 1380

23.  سلطانزاده، حسین ،فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران،چاپ تهران 1370

24.  شفیعی ، سعید ، مبانی و فنون طراحی شهری ، نشر اسلیمی 1380

25.  شوای، فرانسواز ،شهرسازی،تخیلات و واقعیات ، ترجمه سید محسن حبیبی،نشر دانشگاه تهران،1375

26.  شیعه ، اسماعیل و میمندی پاریزی ،صدیقه ،بررسی ساماندهی فضاهای شهری و تاثیرات آن ، آبادی شماره 63، تابستان 1388

27.  صالحی،اسماعیل،ویژگی های محیطی فضاهای شهری امن ،نشر مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری،1387

28.  صدر، ابوالقاسم. دایره المعارف معماری و شهرسازی ،ویرایش محسن نیک بخت،نشر آزاده 0138

29.  صرافی ،مظفر و عبدالهی ، مجید، تحلیل مفهوم شهروندی و ارزیابی جایگاه آن در قوانین، مقررات و مدیریت شهری کشور ، فصلنامه پژوهش های جغرافیایی، شماره 63 ،1387

30.  عباسزادگان ، مصطفی، ابعاد اجتماعی – روانشناختی فضاهای شهری ، مجله بین المللی علوم مهندسی، جلد 16،شماره 1

31.  غنی زاده ، محمد علی، ساماندهی و طراحی فضای حرکت عابرپیاده در بافت محله شهری ، نمونه مورد مطالعه : محله اختیاریه شهر تهران ، پایان نامه کارشناسی ارشد1381

32.  فالکس ، کیت ، شهروندی، ترجمه محمد تقی دلفروز، نشر کویر1381

33.  فرزبود،سولماز ،برنامه ریزی در راستای جداسازی ترافیک سواره و پیاده در بافت مرکزی تجریش ،پایان نامه کارشناسی ارشد1384

34.  کاشانی جو ، خشایار، بررسی اهمیت ایجاد محدوده های پیاده در توسعه و پویایی فضاهای شهری معاصر،اولین کنگره بین المللی شهر برتر،همدان 1385

35.  کاشانی جو،خشایار، اهمیت فضاهای پیاده در شهرهای هزاره سوم ، فصلنامه جستارهای شهرسازی،شماره17و18،تهران 1385

36.  کاشانی جو،خشایار، بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری،نشریه هویت شهر،شماره6، 1389

37.  کالن، گوردن، گزیده منظر شهری، ترجمه منوچهر طبیبیان، تهران 1377

38.  کمپل ،اسکات و فاینشتاین ،سوزان،نظریه برنامه ریزی شهری (سده بیستم) ترجمه عارف اقوامی مقدم ،نشر آذرخش 1388

39.  کنف لاخر،هرمان، اصول برنامه ریزی تردد پیاده و دوچرخه،ترجمه فریدون قریب،نشر دانشگاه تهران،چاپ اول 1381

40.  کوره پز، رعنا ، پیاده گذر ضرورتی برای شهر انسان گرا،پیام ارگ،شماره23،سال 1388

41.  گلکار، کورش، مولفه های سازنده کیفیت در طراحی شهری،نشریه صفه شماره32 ، 1379

42.   لبافی ، علی اکبر، مطالعات حمل و نقل و ترافیک مجموعه شهری تهران ،نشر چاپ گستر،1382

43.  لنگ ، جان، آفرینش نظریه معماری ، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط،ترجمه علیرضا عینی فر،نشر دانشگاه تهران1381

44.  لنگ، جان ، طراحی شهری، گونه شناسی رویه ها و طرح ها، ترجمه دکتر حسین بحرینی، نشر تهران 1386

45.  لینچ ، کوین، تئوری شکل خوب شهر، ترجمه حسین بحرینی،نشر دانشگاه تهران1376

46.  مجتهد سیستانی ،ارم ، شاخصه های کیفی مطلوبیت پیاده راهها و خیابان های شهری،کنفرانس بین المللی دانشجویان عمران ،1383

47.  مدنی پور،علی ،طراحی فضاهای شهری نگرشی بر فرآیند اجتماعی و مکانی،ترجمه فرهاد مرتضایی ،شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری 1379

48.  مدنی پور،علی،فضاهای عمومی و خصوصی شهر، ترجمه فرشاد نوریان، نشر شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران 1387

49.  مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی ایران،آئین نامه طراحی راههای شهری(بخش 10) ،تهران 1375

50.   معاونت پژوهشی و آموزشی ، پژوهشنامه مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری ،1377

51.  معینی، سیدمحمد مهدی،افزایش قابلیت پیاده مداری گامی به سوی شهری انسانی تر، نشریه هنرهای زیبا،شماره 27، 1385

52.  ملک ، ماندانا،تهیه سند معطوف به حضور پیاده گذر امام زاده یحیی تهران ،پایان نامه کارشناسی ارشد 1385

53.  نجاتی حسینی، سید محمود و توسلی ، غلام عباس ،واقعیت اجتماعی شهروندی در ایران،مجله جامعه شناسی ایران، شماره 2، 1383

54.   نقی زاده ، مجید ، جایگاه طبیعت و محیط زیست در فرهنگ و شهرهای ایرانی ،دانشگاه تهران،1384

55.  هال، ادوارد، بعد پنهان، ترجمه منوچهر طبیبیان،نشر دانشگاه تهران1376

منابع و مآخذ لاتین

56.Abbaszadeh, shahab ,Reinforcing social interaction among Persian neighborhood communities in new high-rise residential development ,university putra malaysia2009

57.Alexander, C,A pattern language.new York ;oxford university press1977

58.Bentley,I,et al.Responsive environment:a manual for designers,the architectural press,london1985

59.Freese,lee & J.burke ,peter,persons, identities and social interaction,appears in pp.1-24 in b.markovsky ,et al.(eds)advances in group processes, vol11.greenwich, conn : jai press

60.Gehl,J,life between building ,van nostrand reinhold,1987

61.Holland,caroline &clark ,Andrew &others ,social interaction in urban public places , policy press2007

62.Iranmanesh, nasim,pedestrianisation a great necessity in urban designing to create a sustainable city in developing countries,44^th ISOCARP Congress 2008

63.John wiley & sons, American plannhng association, planning & urban design standatd (2006)

64.Krier,R, urban space,academy Edition ,london1979

65.Lang, J. creating architectural theory ; the role of the behavioral sciences in environmental design. Van norstrand reinhold1987

66.Lynch,k.The image of the city,mit press Cambridge,Massachusetts

67.Mastrofski.S.Parks,roger & others, Systematic observation of public police : applying field research methods to policy issues,national institute of justice,1998

68.Mohd noor,Khairul baharein ,case study : a strategic research methodology,American journal of applied sciences 5(11), 2008

69.Rapaport,A,Human aspects of urban form ,pergamon press1977

70. Tibbalds,F.1992,making people-friendly towns ;improving the public environment in towns&cities,London,longman press

71.  Ward,Catherine & Travlou, penny.open space people space, London,  taylor &francies group2007